Kōrero: Ngā iwi o Tāmaki

Whārangi 1. Ngā kōrero tuku iho me ngā wāhi

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ko Tāmaki-makaurau te rohe kei waenganui i ngā ara whakawhiti ki ngā rohe o Te Tai Tokerau, o Waikato, o Moehau, o te Moana-a-Toitehuatahi, ka mutu, he rohe i pakangatia mō ana rawa, ngā taonga kei te whenua, kei te moana hoki. He tokomaha ngā waka matua me ō rātou iwi i noho ki te whenua kei waenga pū i ngā whanga e rua o Waitematā rāua ko Manukau. Ko ētahi iwi kua roa e noho ana ki te rohe; ko ētahi i haere mai, i haere atu; ko ētahi i whakakotahi kia puea ake he iwi hōu.

Ko te ingoa nei a Tāmaki

Nā te tokomaha o ngā iwi kua noho ki te rohe o Tāmaki, he maha ngā kōrero tuku iho mō te ingoa nei. Tērā tētahi kōrero e kī ana, ko Tāmaki te ingoa o te whenua kūiti kei waenganui i ngā whanga o Waitematā, o Manukau. Whāia, ko tētahi kōrero e mea ana, ko te tamāhine a te tipuna a Tāmaki ka moe i a Toitehuatahi, he tipuna taketake nō tēnei motu. Arā anō tētahi kōrero e kī ana, ko Tāmaki he tama nā Maruiwi, he tipuna nō Taranaki. E ai ki ngā iwi o te tonga o Taranaki, ko Tāmaki te ingoa mō tētahi tātai rangatira ka tīmata mai i tō rātou tipuna wahine a Parehuia. Kei ētahi kōrero ka kī ko tēnei ingoa nā te tipuna nei nā Maki, nā tana tamāhine rānei. Arā anō te kōrero, ko te ingoa o Tāmaki i ahu mai i a Kiwi Tāmaki, te rangatira o Te Wai-o-Hua i te rau tau atu i 1700. Ko te kōrero a ngā iwi o Waikato, ko Tāmaki-makaurau te tamāhine a Te Rangi-kia-mata, te rangatira o Ngāti Te Ata, rāua ko tana wahine a Te Huia.

Ko ētahi momo whakahua o te ingoa o Tāmaki ko Tāmaki-nui, ko Tāmaki-makaurau, ko Tāmaki-herehere-i-ngā-waka.

Ngā maunga o Tāmaki

He maha ngā puia kei te rohe o Tāmaki e ngū ana, he maha anō hoki ngā kōrero tuku iho e pā ana ki aua puia. E ai ki tētahi korero, ko te atua a Mataaho i noho ki roto i Te Ipu a Mataaho. Nō te whakareretanga o tana wahine i a ia, i heria ōna kākahu; ka karanga a Mataaho ki te atua a Mahuika. Nō reira i pū mai ai ngā puia o Ngā Huinga-a-Mataaho.

E ai ki tētahi atu kōrero, i hangaia ngā puia i te moenga o Hinemairangi-a-Patupai-a-rehe, nō te pae maunga o Hūnua kei te taha rāwhiti o Tāmaki, ki a Tamaireia, nō te pae maunga o Waitākere ki te taha uru o Tāmaki. Nō te rangatū o te ope taua a Hūnua ki te tiki i a ia, ka aukatia rātou e ngā hihi kaha o te rā, he mea whakaara nā ngā karakia a ngā tohunga o Waitākere. Kātahi ka karawhiua e te tohunga o Hūnua ana karakia, ko te mutunga iho, i pahū te ahi ki te whenua. E whakanuia ana te mahi nei e te ingoa o Te Pakūranga-rā-hihi (te pakanga ki ngā hihi).

Te wai o Hua

Kei tēnā iwi, kei tēnā iwi ōna ingoa mō ngā whanga e rua o Tāmaki. E ai ki ngā kōrero tuku iho a Te Arawa, i tapaina e te tipuna e Tamatekapua te whanga kei te taha raki ki Te Waitematā (he rite nō ngā wai ki te matā). I waiho e ia tētahi kōhatu turua (he momo kōhatu puia) hei mauri ki te takiwā kei konā te tāone o Birkenhead i ēnei rā. E ai ki a Ngāpuhi ko te ingoa o te whanga nei ko Te Wai-o–te-mate, nā te nui o ngā pakanga mō te mana ki taua wāhi.

E ai ki ōna uri, nā Te Arawa te whanga ki te tonga i tapaa ki a Mānuka, nā te pounga o Īhenga i tana pou rāhui ki te whenua e riro ai taua takiwā hei takiwā mōna. E ai ki ngā kōrero tuku iho a Tainui, i tapaina te whanga ko Te Mānukanuka a Hoturoa, nā te teretere mōrearea o ngā tai me ngā tāhuna. Engari kei te motu whānui e mōhiotia ana ko Manukau, nā te mātinitini o te kūaka, o te tōrea ka tau ki ōna whanga ia raumati.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rāwiri Taonui, 'Ngā iwi o Tāmaki - Ngā kōrero tuku iho me ngā wāhi', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-iwi-o-tamaki/page-1 (accessed 1 May 2024)

He kōrero nā Rāwiri Taonui, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 22 Mar 2017