He korero whakarapopoto
Ngā iwi e whā
Heke iho i ngā rau tau, kei ngā iwi o Te Aitanga-a-Māhaki, o Rongowhakaata, o Ngāi Tāmanuhiri, o Te Aitanga-a-Hauiti te mana whenua o te rohe o Tūranganui-a-Kiwa, kei te tai rāwhiti o te Ika-a-Māui. Ka heke ngā iwi nei i ngā tīpuna o ngā waka a Te Ikaroa-a-Rauru, a Horouta, a Tākitimu.
Ngā tīpuna me ngā tohu whenua
Ko te ingoa o Tūranganui-a-Kiwa i ahu mai i a Kiwa, i haere mai ai i Hawaiki mā runga i a Tākitimu. E ai ki tētahi kōrero, nā te roa o tana tatari kia puta ake a Horouta, ka tapaina e ia te urunga o taua waka, ko Tūranganui-a-Kiwa. Nā Pāoa, te rangatira o Horouta, te rohe i taunaha - ko te awa a Wai-o-Pāoa (Waipāoa) tērā. Nā Hinehākirirangi tana kete kūmara tapu i mau mai i Hawaiki. Nō muri ka puta a Ruapani hei ariki mō tēnei rohe; ko Ruapani i heke i a Kiwa, i a Pāoa, i a Hinehākirirangi.
Te taenga o te Pākehā
I te tau 1769, ka tūtaki ngā iwi o Tūranganui-a-Kiwa ki a Kāpene Kuki me āna kauhoe, i te ūnga mai o te kaipuke Endeavour. Nō te rau tau 1800 ka tae te tokomaha o ngā Pākehā ki te rohe – ngā kaipatu tohorā, ngā tauhokohoko, ngā mihinare, ngā tāngata whai. I te tekau tau atu i 1860, kīhai ngā iwi o Tūranga i tomo ki ngā pakanga a te Māori me te kāwanatanga. Nā ngā mahi raupatu whenua kē a te kāwanatanga i tahuri ai ngā iwi ki te whakakeke. I mārama rātou ki ngā kino tērā e whakaeke mai ana ki runga i te ao Māori.
Te Kooti me te whakapono
I te tau 1865, ka tae ngā poropiti o te Pai Mārire (Hauhau) ki roto o Tūranga. Kua tū te ture kāwanatanga ki te aukati atu i a rātou. Tini te tangata ka huri ki te whakapono hōu nei. Nō muri i ngā whawhai a ngā Pai Mārire ki ngā tāngata o te kāwanatanga, ka panaia ngā mauhere Māori ki Wharekauri. Nā Te Kooti o Rongowhakaata ōna hoa mauhere i ārahi kia rere mai ki Te Ika-a-Māui. Ka tau mai rātou ki te rāwhiti o Te Ika-a-Māui ka whakaekea a Tūranga. Ahakoa whāia e ngā hōia o te kāwanatanga mō ngā tau ki roto i Te Urewera, kīhai rawa a Te Kooti i mau. Taihoa, ka tū a ia hei poropiti, ka tū tōna whakapono, ko te hāhi Ringatū.
Te ahuwhenua
I ngā tau tōmuri o te rau tau atu i 1800, ka toko ake te whakaaro ki ngā rangatira o Tūranga ki te whakatū kaitiakitanga mō ngā whenua Māori. Kia huri ki te rau tau 1900, kei te mahi tahi ngā iwi ki te whai oranga i te whenua.
Te rau tau 1900
He tokomaha ngā tāngata o Tūranganui-a-Kiwa i tū ki ngā pakanga e rua o te ao. He nui anō te hunga i āwhina i ngā hōia kia hoki pai ai rātou ki ō rātou hapori. Nō muri i te Pakanga Tuarua o te Ao, ka whakatūria e te Rōpū Wāhine Toko i te Ora āna peka maha ki te rohe. Ko te whakahaere matua o ngā iwi ko te Rūnanga o Tūranganui-a-Kiwa, e whakaputa ana i ngā ratonga hapori, mātauranga, whakahaere whenua, hauora hoki mā te iwi. I te tau 2013 neke atu i te e 12,000 ngā tāngata o ngā iwi o Tūranganui-a-Kiwa kei Aotearoa puta noa.
