Kōrero: Ngārara

E ai ki te Māori, he uri ngā ngārara katoa o te ao nā Punga, te atua anuanu rawa atu. Whai anō he anuanu ōna uri whakaheke. I wehi te tangata ki ngā ngārara me ngā tuatara, he tohu aituā hoki rātou. Ka nui ngā pūrākau a te Māori mō ngā ngārara nui whakaharahara, weriweri rawa atu me tā rātou kāhaki puhi hei wāhine mā rātou. Hāunga tērā, arā anō ngā kōrero e mea ana he kaitiaki anō rātou.

He kōrero nā Bradford Haami
Te āhua nui: Whakapakoko III – he auahatanga uku

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ko ngārara te ingoa whānui a te Māori mō ngā tuatara, ngā momo mokomoko, tae atu ki ngā mokomoko nui whakaharahara rawa atu ka kōrerotia i ngā pūrākau.

Ngā uri whakaheke a Punga

E ai ki te Māori he uri te ngārara nā Punga. He tama a Punga nā Tangaroa, te atua o te moana.

He anuanu, he whakamataku ngā uri o Punga. I tua atu i ngā ngārara, ka noho ētahi ika o te moana, ētahi o te aitanga pepeke, ētahi manu hei uri nōna.

Ngā momo ngārara

  • He rite te tuatara ki te mokomoko. Tapaina ai te tuatara mō ngā taratara i tōna tuatara.
  • Kua ngaro te kawekaweau i te ngaro a te moa; heoi i ōna rā ko te kawekaweau te gecko nui rawa o te ao – e 60 henemita te roa. He tāhei parauri, whero tōna kiri.
  • Whakapono ai te iwi Māori ki ngā ngārara nui whakaharahara, ahakoa te mea kāore ngā tohunga pūtaiao e tautoko i tēnei whakapae.

Ngā pūrākau mō te ngārara

  • He ngārara nui whakaharahara a Te Ngārara Huarau. I tahuna a ia kia mate. Heoi, ka puea ōna unahi me tōna hiku ka huri hei mokomoko
  • He ngārara nui rawa atu a Te Whakaruaki. Nāna tētahi wahine i pēhi kia moe i a ia. Whāia, ka whakaekea a ia e te whānau o te wahine rā. Ka mau a Te Whakaruaki ki tōna whare, ka tahuna, mate rawa. Heoi, i makere tana hiku ka matika hei tipuna taketake o ngā mokopāpā. E ai ki te kōrero, koirā te take ka maunu ngā hiku o ngā ngārara ina pā mai he mate whawhati tata.
  • Tērā tētahi tautohetohe ka tū i waenganui i te tuatara me te mangō mō te wāhi noho ai rāua – ki te whenua ki te moana rānei. Whāia, ka noho te mangō ki te moana, ka hūnuku te tuatara ki te whenua noho ai. Ko tāna, ka wehi te tangata i tona āhua.

Te wehi i ngā ngārara

  • Ka wehi te iwi Māori ki te mokomoko me te tuatara nā tō rātou pānga ki a Whiro atua o te kino, o te mate.
  • He mōkai kawekaweau tā te tipuna rongonui rā a Kahungunu. Ka noho te ngārara nei ki tētahi ipu hei whakawehi i ōna hoariri.
  • He rite te tangi a te moko kākāriki ki te kata, he tohu aituā.

Ngārara hei kaitiaki

Nā te wehi o te tangata ki a rātou, ka noho te mokomoko me te tuatara hei kaitiaki.

  • I whakanohoia te ngārara hei kaitiaki o ngā ana kōiwi o ngā mātua tūpuna.
  • I waihotia he mokomoko kia tata ki te mauri, arā, te kōhatu tiaki i te kaha o te ngahere.
  • I ētahi wā ka tanumia he mokomoko ki tētahi o ngā pou o te whare wānanga.
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Bradford Haami, 'Ngārara', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngarara (accessed 20 April 2024)

He kōrero nā Bradford Haami, i tāngia i te 24 o Hepetema 2007