He korero whakarapopoto
Ko ngārara te ingoa whānui a te Māori mō ngā tuatara, ngā momo mokomoko, tae atu ki ngā mokomoko nui whakaharahara rawa atu ka kōrerotia i ngā pūrākau.
Ngā uri whakaheke a Punga
E ai ki te Māori he uri te ngārara nā Punga. He tama a Punga nā Tangaroa, te atua o te moana.
He anuanu, he whakamataku ngā uri o Punga. I tua atu i ngā ngārara, ka noho ētahi ika o te moana, ētahi o te aitanga pepeke, ētahi manu hei uri nōna.
Ngā momo ngārara
- He rite te tuatara ki te mokomoko. Tapaina ai te tuatara mō ngā taratara i tōna tuatara.
- Kua ngaro te kawekaweau i te ngaro a te moa; heoi i ōna rā ko te kawekaweau te gecko nui rawa o te ao – e 60 henemita te roa. He tāhei parauri, whero tōna kiri.
- Whakapono ai te iwi Māori ki ngā ngārara nui whakaharahara, ahakoa te mea kāore ngā tohunga pūtaiao e tautoko i tēnei whakapae.
Ngā pūrākau mō te ngārara
- He ngārara nui whakaharahara a Te Ngārara Huarau. I tahuna a ia kia mate. Heoi, ka puea ōna unahi me tōna hiku ka huri hei mokomoko
- He ngārara nui rawa atu a Te Whakaruaki. Nāna tētahi wahine i pēhi kia moe i a ia. Whāia, ka whakaekea a ia e te whānau o te wahine rā. Ka mau a Te Whakaruaki ki tōna whare, ka tahuna, mate rawa. Heoi, i makere tana hiku ka matika hei tipuna taketake o ngā mokopāpā. E ai ki te kōrero, koirā te take ka maunu ngā hiku o ngā ngārara ina pā mai he mate whawhati tata.
- Tērā tētahi tautohetohe ka tū i waenganui i te tuatara me te mangō mō te wāhi noho ai rāua – ki te whenua ki te moana rānei. Whāia, ka noho te mangō ki te moana, ka hūnuku te tuatara ki te whenua noho ai. Ko tāna, ka wehi te tangata i tona āhua.
Te wehi i ngā ngārara
- Ka wehi te iwi Māori ki te mokomoko me te tuatara nā tō rātou pānga ki a Whiro atua o te kino, o te mate.
- He mōkai kawekaweau tā te tipuna rongonui rā a Kahungunu. Ka noho te ngārara nei ki tētahi ipu hei whakawehi i ōna hoariri.
- He rite te tangi a te moko kākāriki ki te kata, he tohu aituā.
Ngārara hei kaitiaki
Nā te wehi o te tangata ki a rātou, ka noho te mokomoko me te tuatara hei kaitiaki.
- I whakanohoia te ngārara hei kaitiaki o ngā ana kōiwi o ngā mātua tūpuna.
- I waihotia he mokomoko kia tata ki te mauri, arā, te kōhatu tiaki i te kaha o te ngahere.
- I ētahi wā ka tanumia he mokomoko ki tētahi o ngā pou o te whare wānanga.