He korero whakarapopoto
Te momo kāwanatanga ki Aotearoa
He whenua manapori a Aotearoa, kei raro i ngā whakahaere o te pāremata. Ko te pirimia te ūpoko o te kāwanatanga. E whai tūranga ai ia, me riro i te kāwanatanga te tautoko o te nuinga o ngā mema o te pāremata.
Ko te pāremata te kaihanga i ngā ture o te whenua nei. I takea te pūnaha kāwanatanga o Aotearoa i te momo o Peretānia arā, o Westminster. Mēnā e 18 tau neke atu rānei tōna pakeke, ka āhei te tangata te pōti mō tētahi mema pāremata (MP). Tū ai ngā pōti ia toru tau. Ko whirirua (MMO) te momo pōti, arā, e rua ngā pōti a te tangata – kotahi mā te rōpū tōrangapū, kotahi mā te mema pāremata o tōna rohe pōti. Ka whakaritea te rahi o ngā tūru mō ia rōpū ki roto pāremata, mā te rahi o te pōti i tareka e ia rōpū.
He whenua tū motuhake a Aotearoa. Haunga tērā, ko te Karauna te taumata o te kāwanatanga, ko Kuini Irihāpeti II kei runga rawa. Ko te kāwana tianara tana māngai i Aotearoa, ka whai i ngā tohutohu a te kāwanatanga.
I te tau 2004 he wāhine katoa te pirimia, te kaiwhakawā matua me te kāwana tianara.
Te Tiriti o Waitangi
Ko te Tiriti o Waitangi te tuhituhinga taketake āheitia ai te whakatū i a Aotearoa. I tapaina te tiriti mō te wāhi hainatia ai ia i te 6 o ngā rā o Pēpuere i te tau 1840. Ko te hunga i haina i te tiriti, ko Wiremu Hopihana, ētahi atu māngai o te Karauna o Peretānia (arā, a Kuini Wikitōria), rātou ko te tokomaha o ngā rangatira Māori.
Ka whakaae ngā rangatira kia tū te mana o Peretānia ki Aotearoa, ka whakaae hoki rātou ki te noho a te Pākehā. Ko tā rātou i mārama ai hei utu mō ēnei whakaaetanga, arā, ka puritia ō rātou whenua, tikanga hoki; ka puritia tonutia e ngā rangatira tō rātou tino rangatiratanga.
Kāore i eke ētahi o ngā kī taurangi ki te Māori kei roto i te tiriti, ā, e tautohetia tonutia ana he aha te tikanga o te tiriti. Ko tā Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi, he titiro ki ngā kerēme a ngā iwi Māori mō ō rātou whenua me ētahi atu take i raro i te tiriti.
Te tū motuhake me te tuakiri whenua
Atu i te tekau tau o 1840, ka tae te tini me te mano ki Aotearoa mai Ingarangi, mai Koterana, mai Airana. I te tekau tau atu i 1850 ka whakatūria he kāwanatanga. I roto i te e 150 tau ka whai, ka tangatanga ngā here ki te kāwanatanga o Peretānia. Heoi, kei reira tonu ngā tohu ki te hono o tēnei whenua ki Peretānia, pērā i te pane Kuini kei runga i ngā tāra me ngā rua tāra.
He whenua motuhake a Aotearoa. Hāunga tōna iti, ka rongohia tōna reo ki ngā huinga nui pērā i te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao, te Huihuinga o ngā Iwi, arā atu. He rerekē tēnei motu, kei a ia anō āna tikanga, āhuatanga. Kei a ia tōna ake haki, waitohu, ngaringari, tae rawa atu ki āna ake hararei.
