Kōrero: Tauranga Moana

Kei te tomokanga ki te whanga o Tauranga i Te Moana-a-Toitehuatahi, ko te maunga a Mauao. Kei ōna taketake ngā rohe o Ngāti Ranginui, o Ngāi Te Rangi, o Ngāti Pūkenga. He nui te whanaungatanga i waenganui i ngā iwi i roto i ngā tau – ngā heke, ngā pakanga, ngā hononga tahi. I te tau 1864, i toa ngā iwi nei i tētahi pakanga nui ki ngā hōia Pākehā. Ka noho te pakanga o Pukehinahina hei whakaata i te māia me te mōhio o ngā iwi kaha o Tauranga.

He kōrero nā Te Awanuiārangi Black
Te āhua nui: Mauao (Maunganui)

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā whenua papatipu

E toru ngā iwi kāinga i ngā whenua i ngā tahatika o te moana o Tauranga: ko Ngāti Ranginui, ko Ngāi Te Rangi, ko Ngāti Pūkenga. Ka haere te rohe i te takiwā o Katikati i te uru, ka totoro whakaterāwhiti mā te takutai ki te whanga o Tauranga, haere tonu ana ki Pāpāmoa, ahu whakauta ana mā te pae maunga o Kaimai, hoki atu ana ki te takiwā o Katikati.

E ai ki te kōrero, i ngā rā onamata he maunga ingoa kore a Mauao, ka tū ki te ngahere o Hautere i te tuawhenua. Nā te kore aro atu o te maunga pūrotu a Pūwhenua ki a ia, ka tono ia ki te iwi patupaiarehe kia tōia ia ki te moana. Heoi, i te whitinga mai o te rā, ka rere te iwi patupaiarehe rā, ka whakarērea ia ki te takutai tū ai, e tū tonu nei i tēnei rā. Ko tōna ingoa tika ko Mauao, arā, ‘te tipua i mau ai i te awatea’.

Ngā waka

Whakapapa ai ngā iwi o te moana o Tauranga ki ngā waka e toru i heke mai i Te Moananui-a-Kiwa, arā, ko:

  • Te Arawa. Nā te tipuna nā Hei te rohe i taunaha i te hipatanga o te waka i te rohe.
  • Tākitimu. E kī ana te kōrero ko te kāhui ariki anake i runga i tēnei waka. Nā tōna rangatira nā Tamatea te ingoa o Maunganui i hoatu ki te maunga nei. Ko Ngāti Ranginui ngā uri whakaheke ki te rohe nei.
  • Mataatua. I noho a Muriwai, te tuahine o Toroa, ki Tauranga Moana. I te toremitanga o āna tamariki tokorua, ka whakatakotohia tana rāhui ki te takiwā, e tū tonu ana i ēnei rā hei tohu ki ngā paenga whenua. Ko Ngāi Te Rangi rāua ko Ngāti Pūkenga ngā iwi heke iho i te waka nei.

Ngā iwi

Hōrapa ai te mana o Ngāti Ranginui ki te takutai o Tauranga. Ko Ranginui te tipuna, he mokopuna tuarua nā te kaumoana rongonui nā Tamatea-arikinui.

I te hingatanga o tō rātou rangatira a Te Rangihouhiri i tētahi pakanga ki Maketū, ka hurihia e te iwi te ingoa ki a Ngāi Te Rangi. Hei ranaki i tōna mate, raupatuhia ai ngā whenua i ngā tahatika o te moana o Tauranga.

Noho ai a Ngāti Pūkenga ki Ngāpeke, ki te whaitua hoki o Manaia kei Hauraki. E kī ana te kōrero nā tō rātou tipuna nā Pūkenga te pae maunga o Kaimai i taunaha.

Pukehinahina (Gate Pā)

I te tau 1864, i tae ngā hōia Pākehā ki Tauranga ki te aukati i te hunga tautoko i te Kīngi Māori. I tō rātou mōhio kei te kōkiri ngā hōia Pākehā i a rātou, ka heke iho ngā toa e 250 o te iwi ki ngā kōruarua i keria ki te pā o Pukehinahina, ki reira tatari ai; karangahia ai taua pā i ēnei rā, ko Gate Pā. Ka pakū ngā pū repo a te Pākehā mō tētahi wā roa. Nō te kōkiritanga a ngā hōia i te pā, ka takatū ngā toa, ka pūhia ngā hōia, parekura atu. Heoi, ka taka ngā wiki, ka kōkiri anō ngā hōia i ngā toa Māori, ka hinga te rahi o te iwi. Whāia, ka murua te rahi o te whenua hei nohonga mō ngā tāngata whai Pākehā.

Tauranga Moana i ēnei rā

Ka tae ki te tau 2013, 24,000 te rahi o ngā iwi o Tauranga. Ahakoa te whānui me te hohoro o te tipu o te tāone o Tauranga, kei te kaha ngā iwi ki te pupuri ki tō rātou reo, ki ā rātou taonga.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Te Awanuiārangi Black, 'Tauranga Moana', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/tauranga-moana (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Te Awanuiārangi Black, i tāngia i te 8 o Pēpuere 2005, updated 1 o Māehe 2017