He korero whakarapopoto
I ngā tau tīmatanga
Kua roa te Māori e whai wāhi ana i te whutupaoro. I whakatūria tētahi karapu whutupaoro Māori, ko Hauraki, ki Kerikeri i te tau 1883, ā, tokorua ngā Māori i uru ki te tīma ā-motu i haere atu ki New South Wales i te tau 1884.
I te tau 1888 ka whakatūria tētahi tīma whutupaoro Māori (tōna tikanga kia Māori katoa, heoi, he Pākehā ētahi), na, ka haere ki tāwāhi o te ao mō ngā marama tekau mā rima– ko te haere whutupaoro roa rawa atu tēnei, tae noa mai ki tēnei wā. I tākaro te tīma Māori tuatahi kia whakamanaia hei tīma ā-motu i te tau 1910.
Ngā ngahuru tau 1910-1930
I te tau 1919 ka aukatia te uru mai o te ‘kirimangu’ tae atu ki te Māori ki tētahi tīma Ope Taua o Aotearoa e haere ana ki Āwherika ki te Tonga. I te tau 1921, ka hua mai he tautohetohe i te kēmu a te kapa Ōpango Māori me te kapa Āwherika ki te Tonga ki Ahuriri nā te tukunga o tētahi karere ā-waea e te kairipoata o Āwherika ki te Tonga e whakakino ana i te hunga Pākehā o Aotearoa mō tā rātou tautoko i te tīma Māori. Kāore he kaitākaro Māori i whakaaetia i ngā haere ki Āwherika ki te Tonga i te tau 1928, i te tau 1949 me te tau 1960.
Ka haere te kapa Ōpango Māori i te ao whānui i te tau 1926-1927, ka mutu, ka toa i te 30 o aua kēmu 40.
Mai i te tau 1949 ki ngā tau 2000
I te tekau tau 1950 me te tekau tau 1960, kaōre i pērā rawa te toa o te kapa Ōpango Māori, heoi, ka kaha haere anō mai i te tekau tau 1970.
I te tau 2010 ka whakapāha te Kāwanatanga o Āwherika ki te Tonga me ngā uniana whutupaoro o Aotearoa me Āwherika ki te Tonga i te korenga o ngā kaitākaro Māori e whakaaetia i ngā tīma o ngā tau ki muri.
Te whutupaoro rīki
I te tau 1908 ka tākaro tētahi tīma rīki ‘Māori Katoa’ ki Ahitereiria me ngā tāone matua hoki o Aotearoa. Ko ētahi kaitākaro Māori i whakawhiti ki te rīki. I whakatūria te kaupapa Rīki Māori o Aotearoa i te tau 1934, nā, ko te Kīngi Māori te kairangi.
I te tekau tau 2000, he Māori, he tangata moutere rānei te nuinga o ngā kaitākaro rīki. Ko te rīki te hākinakina tuawhā a ngā tāne Māori i te tau 2001.
Te hunga wāhine
Kua toa te kapa whutupaoro wāhine o Aotearoa, arā, ngā Black Ferns, i ngā whakataetae o te ao e whā kua taha. Kua toa te tīma rīki wāhine te Kiwi Ferns, i ngā whakataetae e toru o te ao kua taha ake nei. He wāhine Māori ētahi o ngā kaitākaro toa o aua tīma e rua.
Te whutupaoro ki ngā hapori
Rongonui ana ngā kura noho taitama Māori nei mō te whutupaoro, pēnei me Te Aute me Hato Tīpene. Tekau, neke atu rānei, ngā ākonga o Te Aute o mua kua whai tūranga i te tīma Ōpango.
I whakatūria ngā karapu whutupaoro Māori i te mutunga o te rautau 1800, heoi anō, te nuinga o ngā Māori i tākaro ngātahi me ngā Pākehā i ngā tīma karapu o te hapori. I te tekau tau 2000 ko Ngāti Porou East Coast anake te uniana he ingoa iwi kē tōna.
I waenganui o te rautau 1900 ka whakatūria ngā karapu rīki Māori.
Te whutupaoro takiwhitu me te pā whutupaoro
He maha ngā kaitākaro Māori i ngā whakataetae takiwhitu i roto i ngā tau. Kua toa hoki te tīma Wahine Māori Whutupaoro Takiwhitu o Aotearoa i ētahi rangatū tauwhāinga o te ao.
Ko te pā whutupaoro e tākaro nuitia ana e te Māori, ā, he whakataetae pā whutupaoro Māori ia tau ki Ngāruawāhia.
