Kōrero: Tōrangapū

I te taenga mai o Tauiwi ka whakatauria te pūnaha kāwanatanga o Peretānia. Mai anō i tōna huatakinga, ka nanaiore te Māori kia kanohi kitea i te kāwanatanga.

He kōrero nā Ann Sullivan
Te āhua nui: Mana Motuhake and Alliance MP Sandra Lee

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā kaipōti tuatahi

I te pōti tuatahi i te tau 1853, ko te hunga tāne whai whenua anake i āhei kia pōti. He itiiti noa iho ngā Māori i whai wāhi, ā, kāore tētahi Māori i kōwhiria.

I te tau 1867 ka hangaia ngā rohe tūru Māori e whā. Ko te Māori anake i āhei te tū ki ēnei tūru, ka mutu me kotahi rawa te mātua Māori o te kaitono. Ka āhei ēnei hunga Māori kia tū hei kaitono ki te kōwhiringa Māori me te kōwhiringa Pākehā.

Ngā rōpū hou

I tū takitahi ngā mema pāremata katoa, ā, tae rawa ki te tau 1891 i te hanganga o te Rōpū Rīpera. Ko ōna māngai Māori rongonui ko Timi Kara (James Carroll) rāua ko Āpirana Ngata.

I te tau 1909 ka waihangatia ko te Rōpū Hanganga Hou. Ko Māui Pōmare tētahi o ōna māngai Māori rongonui.

Te pueatanga o ngā rōpū Māori

I te rautau 1900 ka pūao ake ētahi rōpū tōrangapū Māori. Ko te hāhi Rātana tētahi i tomo ki te tōrangapū. Ko ōna kaupapa nui ko te rawakore me te noho rōrā o te iwi Māori. I te tau 1936 ka haumi ia ki a Reipa.

I te tau 1967 ka hangaia te ture kia āhei te tū o te Māori ki ngā tūru whānui; ā, nō te tau 1975 ka āhei i te Māori te tautohu ko tēhea rārangi pōti ai ia.

I te tau 1980 ka hangaia e Matiu Rata te Rōpū Mana Motuhake. I ngā tekau tau 1980 me 1990 ka whai hiranga tēnei rōpū ki ngā tōrangapū o te motu.

Ētahi atu panonitanga

I te tau 1993 ka whakaputaina te tikanga pōti whirirua, arā, te MMP. I tērā tau anō ka whakakakea te nuinga māngai Māori. Ka mutu i te tau 2002 e whitu ngā tūru Māori. Nō konei ka whai kanohi ake te Māori i te ana o te raiona.

I ngā nawe ki ngā raupatu ki te takutai moana ka hua ake te Rōpū Māori. Ko ōna kaiārahi ko Tariana Turia rāua ko Pita Sharples. I te tau 2005 e whā ngā tūru Māori ka riro i te Rōpū Māori; i te tau 2008 e rima; i te tau 2011 ka toru. 

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Ann Sullivan, 'Tōrangapū', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/torangapu (accessed 28 March 2024)

He kōrero nā Ann Sullivan, i tāngia i te 20 o Hune 2012, i tātarihia i te 18 o Hūrae 2016