Kōrero: Take whenua

I ngā rā o mua, ko te pūtake o ngā tika a te Māori ki te whenua ko te tūhura, te raupatu, te tuku, te tipuna rānei. Me mātua kā ngā ahi a te tangata hei tohu kei te nōhia te whenua.

He kōrero nā Paul Meredith
Te āhua nui: Korowai

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te mana o te iwi

Puritia ai e te iwi te mana ki te whenua. Hāunga tērā, ka āhei tonu te tangata kotahi, te whānau, te hapū rānei te taunaha i tētahi whenua hei whakatipu kai, hei hopu manu, hei hopu ika, hei tua rākau, hei hanga whare hoki.

Mana whenua

Hōrapa ai te mana o te iwi ki runga i te whenua, tae rawa atu ki ngā takere o ngā awa, ngā roto, te moana.

Ngā mātāpono tika whenua

E whai iho nei ngā mātāpono a te Māori mō te taunaha whenua.

  • Whenua kite hou. Kei te tangata nāna i tūhura te whenua ngā tika.
  • He wā ka tapaina e te rangatira tētahi pito whenua ki tētahi wāhanga o tōna tinana. Mā tēnei mahi ka tapu taua whenua rā, tē raweke e te tangata.
  • Takina ai e te tangata tōna whakapapa, hei whakapūmau i tana heke mai i te tipuna nāna taua whenua i tūhura.
  • Hei ētahi wā whai muri i ngā pakanga, ka raupatutia ngā whenua o te iwi mate. Whāia, ka noho mataara te iwi toa rā, kei hoki mai te iwi mate rā ki te noho anō i te whenua. He wā ka whakamoea ngā tāngata o te iwi mate ki te iwi toa kia aha ai, kia mau ai i ngā tamariki ngā tika ki te whenua.
  • He wā anō ka tukua he whenua ki iwi kē.

Ahi kā

Me mātua whakaatu te tangata i tōna mana ki te whenua. Koirā te take e kā ai ngā ahi, hei tohu i te ahi tunu kai, te ahi whakamahana, te ahi tīaho i te pō, te ahi kōrero. Ki te mahue te whenua, ka kīia kua mātao te ahi; i reira, ka ngaro ngā tika me te mana ki te whenua.

Te Kōti Whenua Māori

Nō te tau 1865 ka whakatūria te Kōti Whenua Māori hei aha, hei whakatau i ngā tautohetohe mō ngā whenua Māori. Me haere rā anō te tangata Māori ki mua i te aroaro o te kōti kia tāpae i āna kōrero. Hei ētahi wā ka whakatamariki, ka whakakotiti e ngā kaiwhakawā Pākehā ngā tikanga a te Māori.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Paul Meredith, 'Take whenua', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/take-whenua (accessed 30 March 2024)

He kōrero nā Paul Meredith, i tāngia i te 24 o Noema 2008