He korero whakarapopoto
Ko te oati o te Tiriti o Waitangi ki te Māori kia mau tonu ia ki ōna whenua, ngāherehere, ahuika; kei a rātou te tikanga mō te wā e noho ai ēnei taonga ki a rātou anō. Otiia ka riro tonu ngā taonga nei i:
- te hoko a te kāwanatanga i ngā whenua Māori me te waiho i te Māori kia noho ki ngā koraha rāhui
- te murunga o ngā whenua i muri i ngā pakanga whenua.
- ngā hua kino mai i ngā mahi a te Kōti Whenua Māori
Ko te mahi a te Māori he whai rānaki i ēnei whatinga o te tiriti.
Ngā whakataunga o mua
I te tīmatanga o te rautau 1900 ka whakatūria ngā kōmihana e rua hei arotake i ngā tūkino ki te Māori, ā, ka kite tahi rāua i ngā hapa ka mahia e te Karauna. Nō te pokapū o te rautau 1900 ka kāpeneheihanahia ngā iwi o Taranaki, o Ngāi Tahu me Waikato-Maniapoto. Engari he moromoroiti ērā hua i te uara ake o ngā whenua raupatu.
I muri atu i te maurutanga ki ngā tāone noho ai, ka araara ake ētahi rāngai mautohe Māori mō te tiriti te take.
Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi
I te tau 1975 ka whakatūria te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi kia whakarongo i ngā kokoraho e pā ana ki ngā whatinga o te Karauna i te tiriti. Mai i te tau 1985 ka whakamanahia te rōpū ki te tirotiro i ngā take tīmata mai i te tau 1840.
I te tau 1989 ka whakatūria ki roto ki te Tari Ture ko te rāngai tōrangapū kaupapa Tiriti o Waitangi. Ko tōna mahi he ārahi i te kāwanatanga i te taha ki ngā kaupapa tiriti.
Kāti ko te whakataunga kokoraho tiriti tuatahi ko tērā mō ngā ana i Waitomo, i whakatauria i te tau 1989.
Ko 1992 te tau i whakatauria ai te whakataunga ohu kaimoana – neke atu i te $170 miriona te wāriu. Ko tētahi atu whakataunga nui ko tērā mō ngā whakataunga rawa ngāherehere i whakatauria i te tau 2008; e $200 miriona ngā whenua ngāherehere ka hoki atu ki ngā iwi.
I runga i ngā utu ka whakapauhia ki te taraipiunara, ka tīpako ētahi iwi ki te whiriwhiri tahi me te kāwanatanga. Ko Waikato-Tainui te tuatahi o ngā whakaminenga iwi kia whakatau i tā rātou kerēme mō te $170 miriona.
Whai muri i te pūrongo ki te taraipiunara ka tohu a Ngāi Tahu kia kōrero tika tonu ki te kāwanatanga. E $170 miriona ka whakawhiwhia ki a rātou i te tau 1998.
Ka urua hoki ētahi whakataunga ki te kupu whakapāha a te Karauna, ki te utu taha ahurea, pērā i te whakahokinga o te ingoa Māori o Mt Cook ki Aoraki.
Nō te tau 2010, e 26 ngā whakataunga kua tuhia ki roto i te ture.
Tukanga whakataunga
Nō te whanake haeretanga o te tukanga whakataunga, ka whanake anō ko te tukanga kerēme tiriti. Ka nanaiore te Karauna kia:
- tautohu i ngā whatinga tiriti
- tautohu i ērā i pāngia
- tautohu i ō rātou māngai
- Te whiriwhiri whakataunga e whakamārama ana i te whakataunga. He whenua, he moni, he whakapāha ētahi o ngā tahua.
He kaikino tā ētahi inā rā te tukanga whakataunga he mahinga toukikī, ā, ka tipu te kōrero he ‘gravy train’. I te tau 1994 ka whakamātau te kawanatanga ki te whakanoho i ngā rawa kerēme ki te 1 piriona, ā, ka tū ngā pihi o Ngāi Māori.
Nō ngā tau tōmua o te rua mano tērā te whakaaro a te marea nui he mea pai ngā whakataunga. Ka mutu he tauira pai mō te whakatikatanga o ngā hapa o mua, otirā hei tirohanga mā te ao katoa.