He korero whakarapopoto
Ngā iwi tata
He tino tata ngā pānga o Te Āti Awa ki Te Whanganui-a-Tara ki a Te Āti Awa o Taranaki, rātou ko Ngāti Awa o Te Moana-a-Toitehuatahi, ko Ngāti Awa o Te Tai Tokerau, nā ō rātou heke tahi mai i te tipuna i a Awanuiarangi. Ko tōna whāea ko Rongoueroa, ko tōna matua ko Tamarau, he tipua.
Te Whanganui-a-Tara
Ka moe a Rongoueroa i a Ruarangi, te tama a Toitehuatahi, ka whānau mai ko Whātonga. Nā Whātonga ko Tara, i tapaina rā Te Whanganui-a-Tara ki a ia.
Ngā takenga mai i Taranaki
Atu i te tekau tau 1820 ki te tau 1835, heke ai te iwi o Te Āti Awa i te rohe o Taranaki ki Te Whanganui-a-Tara. Nā ngā whakaekenga o Waikato me ētahi atu iwi ki te rohe, ka heke te iwi ki te tonga. Ko Ngāti Toa anō he iwi i panaia i Kāwhia e Waikato.
Ngā heke
E whā ngā heke a Te Āti Awa ki Te Whanganui-a-Tara, ko te:
- Heke Tātaramoa, i te takiwā o te tau 1822
- Heke Nihoputa, i te takiwā o te tau 1824
- Heke Tamateuaua, i te tau 1832
- Heke Paukena, i te tau 1834.
Ngā iwi kē atu o Te Whanganui-a-Tara
Ehara ko Te Āti Awa anake te iwi o Taranaki i heke ki te tonga. Ko Taranaki Tūturu, ko Ngāti Mutunga, ko Ngāti Tama anō ētahi o ngā iwi i tau ki te takutai o Kapiti me Te Whanganui-a-Tara. Taka rawa ki te tau 1835, ka wehe a Ngāti Mutunga me ētahi o te iwi o Ngāti Tama i Te Whanganui-a-Tara ki Wharekauri, ka tukua ō rātou pānga whenua i te whanga ki ngā rangatira o Te Āti Awa me ētahi atu iwi o Taranaki.
Te taenga o te Pākehā
I te tau 1839 ka hokona he whenua e te Pākehā i Te Whanganui-a-Tara hei whakatū tāone. Nō te tau 1840, ka tīmata te taetae o ngā tāngata whai, ka tutetutea ngā Māori ki waho atu i te tāone. He tokomaha i hoki ki Taranaki. Nō muri i Te Pakanga Tuarua o te Ao, ka hokihoki anō te iwi ki Te Whanganui-a-Tara rapu mahi ai.
Te Āti Awa ki Te Whanganui-a-Tara i ēnei rā
Nō te tau 1977 ka whakatūria te Whakatekau o Te Whanganui-a-Tara hei kanohi mō ngā uri o Te Āti Awa me ērā iwi o Taranaki i noho ki Te Whanganui-a-Tara i mua i te taenga o te Pākehā.
Ka tohu te tataunga iwi ā-motu i tau 2013, e 2,500 ngā uri whakaheke o Te Āti Awa ki Te Whanganui-a-Tara.