Kōrero: Te Āti Awa ki Te Whanganui-a-Tara

I ngā tekau tau o 1820, o 1830, ka whakarērea e Te Āti Awa ō rātou whenua papatipu ki Taranaki. Ka hūnuku te iwi ki te tai tonga. E whā ngā hekenga nui, ka tau te iwi ki ngā rohe o Kapiti, o Te Whanganui-a-Tara. I taua wā tonu, ka tīmata te taetae mai o ngā Pākehā, me te aha, kua ngaro te nuinga o ngā nohoanga tawhito i te kaha hiahiatia o te whenua.

He kōrero nā Morris Love
Te āhua nui: Pipitea, 1842

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā iwi tata

He tino tata ngā pānga o Te Āti Awa ki Te Whanganui-a-Tara ki a Te Āti Awa o Taranaki, rātou ko Ngāti Awa o Te Moana-a-Toitehuatahi, ko Ngāti Awa o Te Tai Tokerau, nā ō rātou heke tahi mai i te tipuna i a Awanuiarangi. Ko tōna whāea ko Rongoueroa, ko tōna matua ko Tamarau, he tipua.

Te Whanganui-a-Tara

Ka moe a Rongoueroa i a Ruarangi, te tama a Toitehuatahi, ka whānau mai ko Whātonga. Nā Whātonga ko Tara, i tapaina rā Te Whanganui-a-Tara ki a ia.

Ngā takenga mai i Taranaki

Atu i te tekau tau 1820 ki te tau 1835, heke ai te iwi o Te Āti Awa i te rohe o Taranaki ki Te Whanganui-a-Tara. Nā ngā whakaekenga o Waikato me ētahi atu iwi ki te rohe, ka heke te iwi ki te tonga. Ko Ngāti Toa anō he iwi i panaia i Kāwhia e Waikato.

Ngā heke

E whā ngā heke a Te Āti Awa ki Te Whanganui-a-Tara, ko te:

  • Heke Tātaramoa, i te takiwā o te tau 1822
  • Heke Nihoputa, i te takiwā o te tau 1824
  • Heke Tamateuaua, i te tau 1832
  • Heke Paukena, i te tau 1834.

Ngā iwi kē atu o Te Whanganui-a-Tara

Ehara ko Te Āti Awa anake te iwi o Taranaki i heke ki te tonga. Ko Taranaki Tūturu, ko Ngāti Mutunga, ko Ngāti Tama anō ētahi o ngā iwi i tau ki te takutai o Kapiti me Te Whanganui-a-Tara. Taka rawa ki te tau 1835, ka wehe a Ngāti Mutunga me ētahi o te iwi o Ngāti Tama i Te Whanganui-a-Tara ki Wharekauri, ka tukua ō rātou pānga whenua i te whanga ki ngā rangatira o Te Āti Awa me ētahi atu iwi o Taranaki.

Te taenga o te Pākehā

I te tau 1839 ka hokona he whenua e te Pākehā i Te Whanganui-a-Tara hei whakatū tāone. Nō te tau 1840, ka tīmata te taetae o ngā tāngata whai, ka tutetutea ngā Māori ki waho atu i te tāone. He tokomaha i hoki ki Taranaki. Nō muri i Te Pakanga Tuarua o te Ao, ka hokihoki anō te iwi ki Te Whanganui-a-Tara rapu mahi ai.

Te Āti Awa ki Te Whanganui-a-Tara i ēnei rā

Nō te tau 1977 ka whakatūria te Whakatekau o Te Whanganui-a-Tara hei kanohi mō ngā uri o Te Āti Awa me ērā iwi o Taranaki i noho ki Te Whanganui-a-Tara i mua i te taenga o te Pākehā.

Ka tohu te tataunga iwi ā-motu i tau 2013, e 2,500 ngā uri whakaheke o Te Āti Awa ki Te Whanganui-a-Tara.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Morris Love, 'Te Āti Awa ki Te Whanganui-a-Tara', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-ati-awa-ki-te-whanganui-a-tara (accessed 20 April 2024)

He kōrero nā Morris Love, i tāngia i te 8 o Pēpuere 2005, updated 1 o Māehe 2017