He korero whakarapopoto
Te rohe
Ka hōrapa te rohe o Te Āti Awa ki Taranaki i te takutai i te raki o Ngāmotu, ka rere whakauta ki te maunga Taranaki, kia tae ki te pae maunga o Matemateāonga i te tonga.
Te pūtake o Te Āti Awa
Ko Te Āti Awa tētahi o ngā iwi o Awa, ka whakaheke katoa mai i a Awanuiarangi; koia te tama a Rongoueroa rāua ko Tamarau-te-heketanga-a-rangi, he wairua i heke i te rangi.
Nō te tau 1820 ka wehe ngā iwi o Awa, kia tū motuhake ko tēnā iwi, ko tēnā iwi. Ko te tuakiri o Te Āti Awa ki Taranaki ka puta i tō rātou piringa ki te waka a Tokomaru.
Te taenga o te Pākehā
Nō te taenga o ngā tāngata whai Pākehā ki te rohe o Taranaki, ka tutū te puehu. Ka haere mai ngā manene o te Kamupene o Niu Tīreni, ka nanao ki ngā whenua mōmona o Te Āti Awa. Tāpiri atu ko te hiahia o ētahi tāngata ruarua o te iwi ki te hoko i ngā whenua. Waihoki, ka raru te rohe o Taranaki. Ahakoa te noho tauwehe o te iwi, i kaha a Wiremu Kīngi te Rangitāke ki te whakatū i ētahi kaupapa ahu moni mā te hoko hua whenua ki ngā tāngata whai. Hāunga tērā, nō te hoko o ngā whenua ki ngā tāngata whai, ka whakahē a Kīngi, kore ia mō te whakawātea. Ka pakū ngā pū a te Pākehā, ko te wāhinga tēnei o ngā pakanga o Niu Tīreni.
Te riri me te rongo patipati
Ka hipa te kotahi tau e pakanga ana, ka hinga ngā Māori i te Karauna, ka raupatutia ō rātou whenua hei utu mō te whakakeke. He mea whakangoikore tēnei i te hapori, i ngā tikanga, i te tū hoki o Te Āti Awa. Ko ngā hapū e 90 o aua tau i whāiti ki ngā hapū e ono o ēnei rā.
Te Āti Awa i ēnei rā
I te hokona tonuhia ngā whenua o Te Āti Awa tae rawa ki ngā tau tōmua o te rau tau 1900, ahakoa ngā whakahau a te iwi mō tētahi whakataunga. Nō te tau 1996 ka whakaae Te Rōpū Whakamana i te Tiriti i ngā takahitanga o te Tiriti o Waitangi; nō muri ka tīmata ngā whitiwhitinga kōrero mō te paremata.
Tatū ki te tau 2013, e 15,270 ngā uri whakaheke o Te Āti Awa ki Taranaki.