He korero whakarapopoto
Ngā kōrero ā-iwi, ngā tohu whenua
He maha ngā iwi kua noho ki Tāmaki. Hei ēnei rā, tokoono ngā iwi o te rohe, ko Ngāti Pāoa, Ngāi Tai, Te Wai-o-Hua (heke i a Ngā Oho), Ngāti Whātua-o-Ōrākei, Ngāti Te Ata, Te Kawerau-a-Maki.
Kei tēnā iwi, kei tēnā iwi ngā whakamārama mō te āhuatanga i tapaina ai te ingoa o Tāmaki. Tērā te whakapae a ētahi i tapa te ingoa mō Maki, mō tētahi o āna tamāhine rānei; kei ētahi atu kōrero, i ahu mai te ingoa o Tāmaki i a Kiwi Tāmaki, te rangatira o Te Wai-o-Hua i te rau tau 1700.
Ngā waka ka ū ki Tāmaki
He maha ngā puia kei ngā takiwā o Tāmaki, e rua hoki ngā whanga, a Manukau me Te Waitematā.
I ngā rā o mua, kūmea ai ngā waka mā Te Tō Waka, he kūititanga kei waenganui i te awa o Tāmaki ki te rāwhiti me te whanga o Manukau ki te uru. Atu i Manukau, ka āhei te toro mā te awa o Waikato ki te tuawhenua, ka tere rānei ki Taranaki i te tonga, ki Te Tai Tokerau rānei. Atu i te Waitematā ka tuwhera ngā wai o te rāwhiti, tae atu ki Moehau. Nā te nui o ngā ara moana me ngā ara whenua i tēnei rohe he maha ngā waka tōmua ka heke i Hawaiki, ka tau ki te takutai o Tāmaki.
Te wā o te Pākehā
Nō te taenga mai o ngā Pākehā tōmua ki Aotearoa, ka whai pū ētahi iwi. Waihoki, i waenganui i ngā tau 1815 ki 1840, ka pākia kinotia ngā iwi o Tāmaki i roto i ngā pakanga.
Hāunga te mea i haina ngā rangatira o Tāmaki i te Tiriti o Waitangi i te tau 1840, ka ngaro tonu atu ō rātou whenua. Nā te nui haere o te iwi Pākehā, ka tahi, nā te unuhanga o te tāone matua i a Kororāreka ki Tāmaki, ka rua, ka nui te koronga ki ngā whenua o Tāmaki. Ka tae ki te tau 1850, kua hokona te nuinga o ngā whenua pai ki Tāmaki e te Pākehā. Ka panā ētahi Māori i ō rātou whenua. Taihoa, ka tangohia te whenua mō ngā kaupapa tūmatanui pērā i te mahinga parakaingaki me te taunga waka rererangi o Tāmaki-makaurau.
Ngā iwi o Tāmaki i ēnei rā
I te pokapū o te tekau tau atu i 1980, i puta te whakatau a Te Rōpu Whakamana i te Tiriti o Waitangi kāhore i tika te tangohanga o ētahi o ngā whenua o ngā iwi o Tāmaki. Tatū ki tēnei wā, kua whiwhi paremata ngā iwi o Tāmaki. He wāhi nui tō ngā iwi i roto i ngā nekenekehanga o te rohe o Tāmaki-makau-rau. I te tau 2013 neke atu i te e 18,500 ngā tāngata o ngā iwi o Tāmaki kei Aotearoa puta noa.
