Kōrero: Ngā iwi o Whāngārei

He mea nui te moana me te takutai ki ngā iwi maha o Whāngārei. Mai i Muriwhenua, tatū rawa ki Tāmaki-makaurau, ko ngā wāhi pēnei i a Ngunguru e mau ana i ngā ingoa e whakaata ana, he iwi tere moana ngā iwi nei. I ēnei rā, e mahi tahi ana ngā uri me te Poari Kaitiaki o Ngāti Wai (Ngāti Wai Trust Board) ki te kuhu ki ngā take taiao pērā i te rāhui i ngā takutai, i ngā moutere tū tata.

He kōrero nā Rāwiri Taonui
Te āhua nui: Whāngārei

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā rohe whenua

Ka toro te rohe o ngā iwi o Whāngārei, mai i te hiku o Te Ika-a-Māui, ki Tāmaki-makaurau; kei waenganui, ko ngā moutere o Aotea (Great Barrier Island), o Hauturu (Little Barrier Island). He maha ngā iwi i noho ki te moana, ka tauhokohoko, pāhekoheko rātou ki a rātou mā ngā ara moana.

He maha ngā take i tapaina ai te takiwā ki te ingoa o Whāngārei. Ko tētahi he ‘whanga rei nō te tohorā’

Ngā tīpuna

He maha ngā waka mai i Hawaiki i tau ki te rohe, arā ko Tūnui-a-rangi rātou ko Te Arawa, ko Moekākara, ko Te Wakatūwhenua, ko Māhuhu-ki-te-rangi, te waka i ārahina mai e Manaia (kei ētahi kōrero e mea ana, i haere mai ia mā runga i a Ruakaramea). Ka noho tōna iwi ki te takutai, tae atu ki ngā moutere o Tawhitirahi (Poor Knights), o Taranga me Marotiri (Hen and Chicken Islands). Ko te ingoa a Manaia i tapaa ki te maunga koikoi kei te tomokanga ki te whanga o Whāngārei.

He maha ngā takiwā i whakaingoatia e Puhi, te rangatira o te waka a Mataatua, pērā i a Matapōuri, te wāhi i ū mai ai tōna waka i te pō.

Ngā iwi

He maha ngā iwi o te takiwā, pēnei i a Ngare Raumati rātou ko Ngāi Tāhuhu, ko Ngāti Wai, ko Te Parawhau. I tapaina a Ngāti Wai ki ngā wai kōriporipo i tētahi ana kei te Pēwhairangi. E kī ana te kōrero, i ōna rā, nō Te Parawhau te pā tūwatawata nui whakaharahara rawa ki Aotearoa puta noa.

Ngā rironga whenua

I te tekau tau atu i 1840, ka tīmata te muru a te Kāwanatanga i ngā whenua o ngā iwi o Whāngārei hei whenua mō ngā tāngata whai Pākehā. Kia tae ki te tau 1890, e 25% anake te rahi o ngā whenua Māori kei Whāngārei, ā, taka rawa ki te tau 1939, kua ngahoro tērā ki te 5%. Nō muri mai, i te tangohia tonuhia ngā whenua hei whenua rāhui taiao ki ngā moutere pēnei i a Hauturu rāua ko Aotea.

Te Poari Kaitiaki o Ngāti Wai

Ko te Poari Kaitiaki o Ngāti Wai (Ngāti Wai Trust Board) te kaihāpai i ngā iwi o Whāngārei i roto i ngā kerēme whenua. Ka awhi te poari i ngā kaupapa tiaki i te taiao me ngā wāhi nui o te rohe. I te tau 2013 neke atu i te e 5,000 ngā tāngata o Ngāti Wai kei Aotearoa puta noa.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rāwiri Taonui, 'Ngā iwi o Whāngārei', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-iwi-o-whangarei (accessed 26 April 2024)

He kōrero nā Rāwiri Taonui, i tāngia i te 8 o Pēpuere 2005, updated 1 o Māehe 2017