He korero whakarapopoto
Ngā whenua
Ka hōrapa te mana o Te Whakatōhea ki te taha rāwhiti o Te Moana-a-Toitehuatahi, tae rawa ki Te Moana-a-Tairongo (Ōhiwa). Ko Ōpōtiki te pokapū o te iwi.
Ngā rawa
He nui ngā kai o te rohe. He mōmona te kuku me te kōura ki te Moana-a-Tairongo. Ko te kanae me te haku ka rere whakarunga i ngā awa, kei ngā ngahere ngā wāhi tahiti i te kererū, te kiwi, me te maha noa atu o ngā manu o te wao nui.
Ngā tīpuna
Ko ētahi o ngā tīpuna whakahirahira:
- Ko Tarawa te tuatahi o ngā tīpuna i haere mai i Hawaiki – e kīia ana te kōrero i kauhoe a ia, pae rawa ki te one ki Paerātā.
- Ko Tautūrangi i haere mai mā runga te waka a Nukutere, ka pae ki tētahi toka mā e mōhiotia ai, ko Te Rangi.
- Ko Muriwai i tae mai mā runga i te waka i a Mataatua. E ai ki ngā kōrero a te iwi, nāna te waka i tō ki uta i tōna kāhakitanga e te tai. Ka karanga a Muriwai, 'Kia whakatāne au i ahau!' Tapā te tāone o Whakatāne i tēnei kōrero.
- He rangatira a Kahuki nō te hapū o Te Whakatāne.
Ngā pakanga
Ka nui ngā whawhai a Te Whakatōhea ki ngā iwi kiritata. Nō muri i te riri whakamutunga, ka whakawhitia te ūpoko o te ariki o te hoariri e pupuri rā e Te Whakatōhea, ko te toki pounamu a Te Waiwharangi hei utu. Kei Te Whare Pupuri Taonga o Whakatāne te toki i tēnei wā.
Heoi, i te taenga o ngā mihinare Pākehā i te rau tau 1800, kua tau te rongo mō tētahi wā.
Te kōhurutanga o Te Wākana (Carl Völkner)
Nō Tiamana a Te Wākana, te mihinare i noho ki Ōpōtiki. I whakawhiua a ia e Te Whakatōhea he heri kōrero ki te kāwanatanga. I tōna whakamatenga i te tau 1865, ka raupatuhia e te kāwanatanga ngā whenua o Te Whakatōhea. Ka hipa te kotahi rau tau ka whai paremata te iwi mō tēnei raruraru.
Te Whakatōhea i ēnei rā
E ono ngā hapū o Te Whakatōhea: a Ngāti Ruatakena, Ngāti Patumoana, Ngāti Ngahere, Ngāi Tamahaua, Ngāti Ira, Te Ūpokorehe. Kei te puritia e te Poari Māori o Te Whakatōhea ngā pāmu tae rawa ki ētahi kaupapa whakaako i ngā mahi ahuone, ahuwhenua, aha atu.
I tohu te rangahau o te tau 2013, e 12,000 ngā uri o Te Whakatōhea.