Te kōrero mō ngā maunga
I ngā rā o tuauri tērā ētahi maunga toa e whā; a Tongariro, a Taranaki, a Tauhara, a Pūtauaki. Ka pakanga ngā maunga nei ki a rātou anō kia riro ki tētahi o rātou a Pīhanga, te maunga pūrotu. Ko Tongariro i toa.
Ka whakaaro ērā o ngā maunga kia wehe atu. Engari kia kakama tonu rātou; whiti ana te rā, ka kōhatu rātou. Ka haere a Pūtauaki ki te rāwhiti ka tae ki Kawerau. Kāore noa iho i tawhiti te haere atu o Tauhara, he hurihuri nōna kia mātaki i a Pīhanga; tae noa iho a ia ki tērā taha o te moana. Ka haere a Taranaki ki te uru. Kei te tū tonu a ia ki reira.
Te Rohe Tāpui ā-Iwi o Tongariro
I te tekau tau atu i 1880, he rahi ngā kerēme mō ngā whenua i te rohe o Taupō. Nā te kuhu o Horonuku ki ngā riri ki Waikato me tana āwhina i a Te Kooti, ka whakaaro ētahi he take tērā mā te Karauna ki te raupatu i ngā poraka whenua o Taupō. Ka māharahara a Horonuku kei riro te whenua. I te tau 1887, i runga tonu i ngā āwhina a tana hunaonga (a Lawrence Marshal Grace, he kaitōrangapū nō Tauranga), ka takohahia te poraka o Tongariro ki te kāwanatanga. Mā tēnei tikanga, ka kore e taea te maunga te hoko. Koinei te rohe tāpui ā-iwi tuatahi ki Aotearoa.
Te tūāpapa o te moana o Taupō
I te tau 1926, i te wā o te kāwanatanga o Coates ka whakatauhia he whakaaetanga e rāua tahi ko Ngāti Tūwharetoa kia tukua te tūāpapa o Taupo Moana me ōna kautawa ki te Karauna. Hei utu mō tēnei, ka whatia mai tētahi wāhanga o te tahua mai i ngā raihana hī ika. Whāia, ka tū he poari kaitiaki i ngā rawa me ngā whenua o te iwi.
Te haere ki te Kōti
I ngā tekau tau o 1950 me 1960, tū ai Te Kōti Whenua Māori ki Taupō, ki Tokaanu, ki Taumarunui, ki te pokapū i Whanganui. Ka tae ake te kaiwhakawā ki te wāhi kua whakaritea hei whare kōti, ka whakatū i tana kōti. Ka tatari ngā whānau o Tokaanu mō te katoa o te rā kia whai wā kia kōrero i te kōti. Ka heria he kai, ka noho ngā whānau ki te tatari.
Ka pau ngā tau e whitiwhiti kōrero ana te iwi me te kāwanatanga kia whakahokia te tūāpapa o te moana ki te iwi. Nō te tekau tau atu i 1990 ka tutuki tēnei kaupapa.
Ngā ika wai māori
I ngā rā ki mua, he rahi ngā ika o Taupō me ngā kōawa. Tokowhā ngā momo ika:
- te kōkopu, koinei te ika nui ki te iwi
- te īnanga
- te kākahi
- te kōura
- te kōaro
Tērā te wā, he tuna kei ngā awa o te rohe. Nō ngā tau tōmua o te rau tau atu i 1900 ka tukua te taraute kahukura (rainbow) me te taraute parauri (brown) ki ngā wai o Taupō. Kāore i roa ka tata kore ngā ika tūturu ki te moana. Kei te pērā te āhua i tēnei wā.
