He aha te rāngai kāwanatanga?
Ko te rāngai kāwanatanga ka hanga, ka whakatinana i ngā kaupapa a te kāwanatanga. Whai wāhi ai ngā tari kāwanatanga pērā i Te Tāhuhu o te Mātauranga, te Reserve Bank of New Zealand, Te Tari Taake ki tēnei huinga. He kawenga ō te nuinga o rātou ki tētahi minita o te Karauna.
Ngā āpiha o te Whare Pāremata
He tūranga ruarua kei te rāngai kāwanatanga ka noho ki kō atu i te mana o te kāwanatanga, arā, ko ngā āpiha o te Whare Pāremata, te:
- Poungaio (ombudsman)
- mana arotake (controller and auditor general)
- kaitiaki taiao a te Whare Pāremata (parliamentary commissioner for the environment)
Ko te mahi a ngā āpiha nei, he tātari i ngā mahi a te kāwanatanga, ka tuku pūrongo ki te Whare Pāremata.
Ngā manatū me ngā tari
Kotahi anake te mahi a ētahi manatū, tari rānei, arā, he tuku whakamaherehere ki ō rātou minita mō ngā kaupapa ka pā. Ko ētahi atu tari ka whakahaere kaupapa. Hei tauira, ko te mahi a Te Papa Atawhai he tohutohu i tōna minita ki ngā take taiao, he whakahaere i ngā whenua rāhui o te Karauna.
Ngā hanganga Karauna (Crown entities)
Kō atu i te e 3,000 ngā hanganga Karauna ka āwhinatia ā-pūteatia e te kāwanatanga ki te mahi i te huhua o ngā mahi. Ko ētahi o ngā hanganga Karauna nui ko ngā:
- poari hauora ā-rohe e iwa ka whakahaere i ngā hōhipera o te whenua.
- pūtahi rangahau rua tekau mā tahi a te Karauna
- whare wānanga rīroa e waru, ngā kuratini e rua tekau, ngā whare takiura e whā hoki.
(Whakaratohia ai e te kāwanatanga he pūtea ki te nuinga o ngā kura tuatahi me ngā kura tuarua, heoi, ehara rātou i te hanganga kāwanatanga).
I ahatia ngā poutāpeta?
Tae rawa ki te tau 1984, ko te poutāpeta kei te manawa o ngā tāone puta i Aotearoa. He tari kāwanatanga te poutāpeta, ko tāna, he whakahaere i te poutāpeta, ngā waea kōrero me te pēke a te Poutāpeta. Koinei tētahi o ngā whakahaere nui rawa o te whenua i ōna rā. I te tau 1900, e 1,700 ngā peka poutāpeta mō te taupori e 800,000 te nui. I runga anō i ngā hanganga ture hou i muri i te poti i te tau 1984, ka wāwāhia te tari i te tau 1987. Ka noho a New Zealand Post hei hanganga kāwanatanga tonu, engari i hokona te pūnaha waea rāua ko te pēke. Ka katia te rahi o ngā poutāpeta, ka tū mai ko ngā toa poutāpeta kē.
Ngā hinonga Kāwanatanga
I te tau 1984, ka huri te kāwanatanga ki te hoko i ana rawa arumoni pērā i ngā rerewē, te pūnaha waea, te pēke, te pūnaha hiko hoki.
E pupuri tonu ana te kāwanatanga i ētahi hinonga arumoni pērā i ngā kamupene hiko me ngā poutāpeta. E karangatia ana ēnei he hinonga kāwanatanga (state-owned enterprise).
