Kōrero: Ngā whakahaerenga ā-iwi

Whārangi 3. Ngā take mō te tapa iwi, hapū

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te mana o ngā tīpuna

Kei mua i te ingoa o te iwi, te hapū rānei ko ngā kupu pēnei i Te Uri, Ngā Uri, Ngāti, Ngā, Ngāi, Te Aitanga, Te Āti, Te Tini me Te Whānau. Ka tāpirihia atu te kupu arataki ki te ingoa o tetahi tipuna. Ko ngā tauira e whai ake nei:

  • Te Kāhui Roko: Te kāhui o Roko (Te Wai Pounamu)
  • Te Uri-o-Rātā: Ngā uri o Rātā (Pēwhairangi)
  • Ngāti Tama: Te iwi o Tama (Taranaki)
  • Ngāpuhi: Te iwi o Puhi (Te Tai Tokerau)
  • Ngāi Tūhoe: Te iwi o Tūhoe (Te Urewera)
  • Te Aitanga-a-Māhaki: Ngā uri o Māhaki (Tūranganui-a-Kiwa)
  • Te Āti Awa: Ngā uri o Awanuiarangi (Taranaki)
  • Te Whānau-ā-Apanui: Te whānau a Apanui (te taha rāwhiti o Te Moana-a-Toitehuatahi)
  • Te Hāmua: Te iwi o Te Hāmua (te tonga o Te Ika-a-Māui).

Ngā iwi, hapū hōu ka heke i te tipuna kotahi

Ka tapaina te iwi, hapū hōu ki te ingoa o tētahi tipuna i whai wāhi nui kia puea ake te hunga hōu. Mā tēnei ka noho motuhake rātou i ngā mana o te iwi tūturu. I ētahi wā ka puta he iwi, he hapū rānei i ngā uri whakaheke. Ka tapaina te hapū, iwi rānei ki ngā tīpuna nei, ki ō rātou hoa rangatira rānei. Kitea ai te āhuatanga nei i ngā iwi o Te Arawa o Rotorua. Ka tangohia ngā ingoa o ngā tipuna tāne mai, wāhine mai. He pēnei anō ki Te Tai Rāwhiti. Tapaina ai ngā hapū me ngā iwi e whai pānga ana ki a Ngāti Porou ki ngā ingoa o ō rātou tīpuna wāhine.

Te iwi, hapū hōu me ōna whakapapa

I ētahi wā ka whakakotahi ngā tōpūtanga tāngata rerekē kia tū he rōpū hōu. Nō konei kua whakakorehia te ingoa tawhito o te hapū ka whakamahi ko tētahi ingoa noa atu. I te nuinga o te wā ka tapaina te hapū ki te tipuna o tētahi moe taumau, ki tētahi mai i te iwi whai kaha rānei.

Te whakatairanga i ngā mahinga nui

I ētahi wā ka whakaingoatia te hapū, iwi rānei mō tētahi mahinga whakaharahara. I te titi o te tao ki te manawa o tō rātou tipuna, ka huaina e tētahi iwi e noho mai ana ki Hokianga tō rātou ingoa hōu ko Ngāti Manawa. Nō te putanga atu o te iwi i te pā horo i roto i te auahi, ka puta te ingoa o Te Aupōuri.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rāwiri Taonui, 'Ngā whakahaerenga ā-iwi - Ngā take mō te tapa iwi, hapū', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-whakahaerenga-a-iwi/page-3 (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Rāwiri Taonui, i tāngia i te 8 Feb 2005