Kōrero: Ngā Rauru Kītahi

Whārangi 1. Ngā kōrero onamata

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te Pūtake

Ko ngā kōrero tuku iho ka kī, ka heke te iwi o Ngā Rauru i te waka a Aotea me tōna rangatira a Turi. Ko te kōrero ināianei, i heke a Ngā Rauru i tētahi iwi i noho ki te takiwā o Waitōtara ki te taha tonga o Taranaki, i mua i te taenga o Aotea. I ahu mai te iwi nei i te tai rāwhiti o te Ika-a-Māui; ka hoea te moana e rātou kia pae ki Pātea me Waitōtara. Ko tō rātou ingoa, ko Te Kāhui Rere. Nō te taunga o Aotea ki te taha tonga o Taranaki, ka moe ngā uri o Turi ki te iwi o Te Kāhui Rere. Koinei te take i tū ai te kōrero e kī ana, i ahu mai te iwi o Ngā Rauru i te waka a Aotea.

Te ingoa o te iwi

I tapaina a Ngā Rauru ki te ingoa o te tupuna, a Rauru Kītahi. Ko Rauru Kītahi, he mokopuna nā Toitehuatahi. Koia te mātāmua a Ruarangi rāua ko Rongoueroa. Tērā pea, ko te wāhi i whānau mai ia, ko Whakatāne. Ko te tupuna taketake ake o te iwi o Te Āti Awa, a Awanuiarangi, hei tuakana, teina rānei ki a ia.

He tangata ka mana tana kōrero

Anei he pepeha nā Ngā Rauru:’ Ko Rauru Kītahi, e kore te kupu e whati’

E pā ana te kōrero nei ki a Rauru Kītahi, he tangata iti te kupu, engari pono tonu ki tāna i kōrero ai. Ko tētahi atu pepeha, ‘Ko Rauru koe’, he kupu whakamihi mō te tangata he pono āna kōrero.

I a ia e taiohi ana, hau ana te rongo mōna, inā, he toa, he tangata whakatinana i āna kupu. Huri āmio rātou ko tōna iwi i ngā rohe o Aotearoa puta noa. I a ia ka kaumātua, ka tau ia ki te tonga o Taranaki noho ai, mate noa. Nō muri, ka hurihia e taua iwi o te tonga o Taranaki tō rātou ingoa ki a Ngā Rauru.

Ngā rohe whenua o nehe

Ko te rohe whenua o Ngā Rauru i te tau 1840, atu i ngā kāinga e ono o Kaihaukupe (Castlecliff, Whanganui), ahu atu ki Kaierau (ko St Johns Hill, Whanganui ināianei), toro atu ki Tawhitinui (e aro nui ana ki Rānana, kei tērā taha o te awa o Whanganui), ki ngā pae maunga o Matemateaonga, kei reira te mātāpuna o te awa o Pātea. I ngā rā o mua, he maha ngā pā, ngā kāinga i te awa o Pātea, mai i tōna pūaha, rere tika atu ki Kaihaukupe.

Ngā pāhekoheko me ngā iwi

I ngā tau tōmua o te rau tau 1800, ka tomokia te rohe e ngā taua o ngā iwi mai i te raki - a Ngāpuhi, a Ngāti Toa - i te rapu whenua hōu, rawa hoki mō rātou. I te tekau tau atu i 1820, ka tīmata ngā heke o Ngāti Toa me ngā iwi o te taha raki o Taranaki – a Ngāti Tama, a Ngāti Mutunga, a Te Āti Awa. Ka tapahi tō rātou huarahi ki Te Whanganui-a-Tara mā ngā whenua o Ngā Rauru. Nō te tau 1822, ka whakaekea e Te Rauparaha o Ngāti Toa a Te Ihupuku, te pā matua o Ngā Rauru. I te tekau tau atu i 1840, ka whakaekea a Ngā Rauru e Ngāti Tūwharetoa, heoi, nō te taenga o ngā iwi o Taranaki ki te awhi i a Ngā Rauru, ka parea atu te hoariri.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Taituha Kīngi, 'Ngā Rauru Kītahi - Ngā kōrero onamata', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-rauru-kitahi/page-1 (accessed 24 April 2024)

He kōrero nā Taituha Kīngi, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 1 Mar 2017