Ko wai a Toi?
He tipuna tōmua, nui a Toitehuatahi nō te iwi Māori. E kī ana ētahi kōrero i ahu mai a ia i Hawaiki, kei ētahi e kī ana, he tangata whenua a ia o Aotearoa. Heoi, ko te kōrero nui pea mōna, mō tana rangatiratanga me tōna mana. E kī ana te kōrero, tērā tētahi iwi ko Te Tini-o-Toi, i noho ki te whenua i mua i te taenga mai o ngā waka pēnei i a Tainui, a Te Arawa, a Mataatua. Kīia ai ēnei tāngata, ko ngā tāngata whenua. Aronuitia tō rātou tūranga i roto i ngā kōrero tuku iho a ngā Māori o Te Moananui-a-Kiwa.
Kōrero mō Toi
I te mea he tipuna nui a Toi, he maha ngā kōrero mōna, ko ētahi ka taupatupatu. Ko tētahi kōrero rongonui mōna, ko te kainga a Toi ( nō Hawaiki) i te kurī a Uenuku. Ko Toi-kai-rākau anō tētahi ingoa inā kē te whānui o tōna aronga. Ki ētahi iwi i noho a Toi ki Te Tai Rāwhiti o Te Ika-a-Māui, heoi e kī ana ngā iwi o Hauraki i noho a ia ki Whitianga, ki te rohe o Moehau.
Ngā tohu whenua o Whakatāne
Kei waenganui i ngā iwi o Mataatua te rahinga o ngā kōrero mō Toi, tae ake ki a Ngāti Awa o Whakatāne. Kei konei te mātotoru o ngā tohu whenua ka pā ki a Toi, arā, ko te pā rongonui o Toi, ko Kaputerangi. Kei runga ake te pā nei i a Whakatāne, ā, he tirohanga whānui ki Te Moana-a-Toitehuatahi. Kei te uru o Whakatāne, ko Te Puku-o-te-wheke. E tohu ana ngā kāwai o te wheke i te awe o Toi, ā, kei te puku tōna kāinga.
Ko Toi rāua ko Ngāi Tūhoe
Kei ngā kōrero mō Tūhoe-pōtiki he kōrero mō Toi. Ka whai mana ngā iwi o Mataatua i tā rātou whakapapa mai i a Toi rātou ko Pōtiki (he tipuna tōmua anō). Inā te whakataukī a Ngāi Tūhoe:
Nā Toi rāua ko Pōtiki te whenua, nā Tūhoe te mana me te rangatiratanga.