I te wā o ngā heke ki te takiwā o Te Moana-a-Raukawa, ka haere a Te Āti Awa rātou ko ētahi atu iwi - a Ngāti Toa o Kāwhia, a Ngāti Mutunga, a Ngāti Tama o te taha raki o Taranaki.
Ngā take mō ngā heke
I roto i ngā tau, ka rongo ngā iwi o Kāwhia - a Ngāti Toa, a Ngāti Koata, a Ngāti Rārua - i ngā whakapātari o ngā iwi o Taranaki, o ō rātou uri o Waikato. Heoi, nō te whiwhinga ki te pū, ka tahuri ngā rangatira o ngā iwi ki te whai utu mō ngā riri o mua.
I te tau 1819 ka rewa te waitaua o Ngāpuhi kia huri āmio i Te Ika-a-Māui. Ko Patuone rāua ko Tāmati Wāka Nene ngā rangatira o te taua. Ka piri atu a Te Āti Awa ki Taranaki rātou ko Ngāti Toa, ko Ngāti Mutunga. He nui ngā pū a tēnei taua, he patu tangata tā rātou tino kaupapa, kāpā ko te raupatu whenua. Ki ētahi tāngata, he haerenga tēnei a Te Āti Awa rāua ko Ngāti Toa ki te kimi whenua hōu mō rātou, kia tawhiti atu ai rātou i ngā iwi whakatuki o Waikato.
I te tekau tau atu i 1820, nā te kaha ake o te hiahia o ngā iwi o Kāwhia ki te heke, ka nuku whakatetonga rātou ki roto o Taranaki. I te tau 1822 ka hinga a Waikato i a Te Āti Awa ki te riri ki Motunui. I runga i te mohio ka whāia e Waikato tana utu mō te hinganga ki Motunui, ka pou te whakaaro i a Te Āti Awa ki te heke.
Te heke tātaramoa
Ko Ngāti Toa tētahi o ngā iwi i heke tuatahi mai i te rohe o Taranaki. I te pito raki o te rohe o Taranaki rātou e noho ana, e whakatā ana, e whakaemi rawa ana. Nā runga i te whakaaro kua eke te wā ki a rātou, ka hiki a Ngāti Toa, ka whai atu ko Ngāti Tama, ko Ngāti Mutunga, ko Te Āti Awa, nā runga i te titiro ki te noho rātou, ka whakaekea rātou e Waikato. Karangatia ai te heke nei, ko te heke tātaramoa.
Te heke nihoputa
Te tapa i ngā heke
Karangahia ai te heke tuatahi ko Te Heke Tātaramoa. I pērā te tapa i taua ingoa nā te maha o ngā tutukinga waewae i tūponohia atu i te huarahi, ā, whakaritea ai te heke nei ki te toro ki roto tātaramoa. Ko te ingoa o te tuarua o ngā heke ko Te Heke Nihoputa, ā he pērā anō te uaua o tēnei heke ki tō te tuatahi. I te wā i noho a Te Āti Awa ki Waitōtara i te taha o Ngā Rauru, ka rangona e Hone Potete o Ngāti Mutunga tētahi o ngā tāngata whenua e mea ana, ‘Ū, ku [a] mate taku niho puta mō taku manuwhiri’. He tohu tēnei kia patua te manuhiri. Nō konei ahu mai ai te ingoa o te heke.
I te tau 1824, ka rewa te heke tuarua. Kīia ai tēnei, ko te heke nihoputa. He nui ngā tāngata o Ngāti Mutunga rāua ko Ngāti Tama i roto i te tira haere. Ko Te Poki rātou ko Te Arahu ko Pōmare mā (nō muri ka mōhiotia ia ko Wī Piti Pōmare) ngā rangatira o te waitaua. Ka uru atu ko Ngāti te Whiti, tētahi hapū o Te Āti Awa. Ko Ngātata-i-te-rangi tō rātou rangatira.
I te taenga atu ki te whenua hōu, ko Ngāti Mutunga i noho ki Waikanae, ko Ngāti Tama i noho ki Ōhariu. I muri mai, nā runga i te whakatenatena a Te Rauparaha o Ngāti Toa, ka neke a Ngāti Tama ki Tiakiwai. Kei kō tata atu te wāhi nei i te pito raki o te rori o Tinakori ki te pokapū o te tāone o Te Whanganui-a-Tara. Ko Ngāti Mutunga ka whai atu, ka noho ki te takutai mai i Te Aro ki Kaiwharawhara. Ko te taenga tuatahitanga tēnei o ngā iwi o Taranaki ki te rohe o Te Whanganui-a-Tara.
