Kōrero: Te ao tūroa

Whārangi 2. Te ākau

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Kīhai he wāhi i Aotearoa tawhiti atu i te e 130 kiromita i te moana. Inā te roa o te takutai, kei waenganui i te e 15,000 ki te e 18,000 kiromita. Nā te kōpikopiko o te takutai, te rahi me te nui o ngā kokoru, ngā kūrae, ngā koutu, ngā whanga, aha atu, he uaua te ine he aha ake te roa o te takutai. Ahakoa pakupaku iho a Te Ika-a-Māui i a Te Wai Pounamu, he roa atu tōna takutai.

Tata ki te e 66% o te takutai o Aotearoa he toka, he kōhatu; ko te toenga he oneone, he kirikiri. E 80 ōrau o te takutai ka pākia tikatia e te moana, ko te toenga he whanga, he wahapū. Pākia kinotia ai a Aotearoa e ngā tai o te uru me te tonga.

Ko wai te kai?

Ruarua noa ngā tāngata i Aotearoa ka kainga e te mango. Waihoki, ko te mango kē me wehi i te tangata; inarā, he mango te ika nui ka tunua me te kotakota rīwai ki Aotearoa. He tino kai te mango ki te Māori, ā, tae rawa ki ana hua ina maroke. I tētahi mahinga i te tekau tau atu i 1850, e 7000 ngā mango i mau e te iwi o Te Rarawa ki te whanga o Rangaunu i Te Tai Tokerau.

Ngā tai

He mahana, he mātaitai ngā wai o te raki me te uru; he matao, kāore hoki e tino mātaitai ngā wai mai i te tonga. E 21°C te pā mahana o ngā wai ki te raki, e 14°C anake te pā mahana ki te tonga. Nā te mahana, haerea ai ngā tātahi o te raki e te tini tangata; engari anō ngā tātahi ki te tonga, nā te makariri, ruarua noa iho ngā tāngata.

Wāhi pai mō te kororā

Kitea nuitia ai ngā momo hoiho (penguin) ki ngā wai o Aotearoa. Kitea whānuitia ai te kororā (little blue penguin) ki ngā wai o Aotearoa, atu i te hiku o te ika ki Rakiura. He kahurangi ōna huruhuru, he mā te tae o tōna puku. Ko te kororā te hoiho pakupaku rawa o te ao, e 25 henimita te roa, e 1 koma-mano noa iho te taumaha. Noho ai rātou ki te whāngai i ā rātou pīpī ki ngā kōruarua me ngā whāwhārua. Kei ētahi tāone pērā i a Ōamaru i te raki o Ōtākou, i a Oban i Rakiura, i a Te Whanganui-a-Tara te tāone matua, haere rā anō ētahi kororā ki raro o ngā kāinga whakatakoto kōhanga ai.

Takutai

Ka hia rau ngā momo ika kei ngā wai tai o Aotearoa. Kitea anōtia ai he kekeno, he kakerangi, he aihe, he tohorā.

He rahi ngā pūkawa ka ūhia ki te rimurapa. Koinei ngā wāhi muia ai e te ika. I ngā raumati he rerekē te pā mahana i Aotearoa, atu i te e 9°C i te moutere o Campbell, ki e 24°C i te moutere o Kermadec. Koinei te take he maha ngā tūmomo ika, kararehe i te moana. Ko te tāmure (snapper) me te hake (kingfish) ki te raki, ko te tāngahangaha (banded wrasse), te koihi (telescope fish), te puaihakarua (sea perch) ki te tonga.

Inā te mātaitai ki ngā wahapū me tātahi. He tino kai ki te Māori te kūtai, te pāua, te pipi, aha atu. Mahia ai te anga o te pāua me te tipa hei whakapaipai i ngā kāinga me ngā māra o ēnei rā.

Te moana uriuri

Kāore e tino nui ngā kōrero mō ngā wai hōhonu kei waho ake o te pūkawa raurarahi (continental shelf). Inā te nui o te papa moana kōparuparu kore he ika, pēnei tonu i te koraha te āhua. Ahakoa tērā, kei reira anō ngā wāhi haumako, kei ngā pae maunga me ngā mānia i raro i te wai; kikī ana ēnei wāhi i te ika, te tipu, te aha noa.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Carl Walrond, 'Te ao tūroa - Te ākau', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-ao-turoa/page-2 (accessed 27 April 2024)

He kōrero nā Carl Walrond, i tāngia i te 8 Feb 2005