Kōrero: Tauranga Moana

Whārangi 2. Ngā iwi

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngāti Ranginui

Nā Tamatea-arikinui i hoatu te ingoa ‘Maunganui’ hei ingoa anō mō Mauao, hei whakamaharatanga ake ki tētahi maunga hanga rite i Hawaiki. Ka pikitia te maunga, ka whakatōkia tētahi mauri ki runga ā, kei reira tonu.

I Te Mangatawa tōna kāinga tuatahi, e noho ana ki ana tamariki ki a Whaene rātou ko Ranginui, ko Kahungunu. Nō tōna matenga ka tanumia a ia ki reira.

Te whakaingoa anō i a Maunganui

Nā Tamatea-arikinui (te kaihautū o te waka a Tākitimu) te ingoa o Maunganui i uhi ki te maunga tapu a Mauao. He tohu whakamaumahara te ingoa nei ki tētahi maunga rite kei Hawaiki. Kei te tomokanga ki te whanga o Tauranga te maunga e tū ana. Ka piki a Tamatea i te maunga, ka whakatō i te mauri; kei reira tonu i tēnei rā. Ko tōna nōhanga tuatahi ko Te Mangatawa, he puke, he nōhanga iti kei te taha rāwhiti o Maunganui. I tōna matenga ka tanumia ia ki reira.

Nō tētahi rā ka haere te iwi o Tamatea ki te hao ika i Ōtira, takiwā ki Ōmanu. Nā, ka hapa a Kahungunu i reira, he tiki atu nōna i te tāmure rahi māna i mua i te kawanga. Ka riri a Whaene, ka tāia a Kahungunu ki te tāmure, ka tū i te tara. Ka mate a Kahungunu i te whakamā, ko tana hekenga atu tērā ki Te Tai Rāwhiti. Nā wai ā, ka haere a Whaene ki Taupō, ko Ranginui i noho tonu ki Pukewhanake, ki te tahatika o te awa o Wairoa i Tauranga.

Nā Tamatea-pōkai-whenua ko Ranginui, nā Ranginui ko Ngāti Ranginui nui tonu e noho nei i ngā pāpāringa o te moana o Tauranga me te tuawhenua. He maha ōna marae me ōna hapū.

Ngāi Te Rangi

Ko Ōpōtiki te kāinga o ngā tupuna o Ngāi Te Rangi i mua. Nā te riri ka heke rātou ki Tūranga-nui-a-Kiwa. Kāore i roa i reira ka puta anō te riri, ka heke haere anō te iwi nei mā Tōrere, mā Whakatāne, tau rawa atu ki Te Awa-a-Te-Atua (Matatā). Nō taua wā ka mōhiotia rātou ko Ngāi Te Rangihouhiri.

I a rātou i reira, ka mātoro a Tamapahore ki ōna huānga i Maketū. Ahakoa tukuna mai ana he whenua mō rātou, kāore i roa ka taki pakanga. Ka hinga a Tūtengaehe, te mātāmua a Te Rangihouhiri. I te nui o te aroha ka puta tana kupu ōhākī: ‘Haere rā koe e tama, mōu tai ahiahi, mōku tai ata’.

Aoake ka mate a Te Rangihouhiri ki Poporohuamea i Waihi. I tōna matenga, ka mōhiotia tōna iwi ko ‘Ngāi Te Rangi’, ka tahuri ki te ngaki i tōna mate, ki te raupatu hoki i te takiwā.

Ka toko i konei te hiahia o Ngāi Te Rangi kia whai tūrangawaewae ki te moana o Tauranga, te kāinga o tō rātou tupuna a Whaene. He nui ngā pakanga, nā wai rā ā, ka tūturu te noho i Tauranga Moana, ka tutea a Ngāti Ranginui ki uta.

Ngāti Pūkenga

He iwi toa a Ngāti Pūkenga ki te pakanga, i hau tōna rongo ki tawhiti ā, tono mai ētahi atu iwi ki a rātou hei ringa kaha mō rātou. He nui ngā whenua ka tukua ki a rātou, nā i tēnei rā i tua atu i ngā pānga i Tauranga, kei Manaia i Hauraki, kei Pakikaikutu i Whāngārei, kei Maketū, kei ētahi atu wāhi ōna pānga.

Ko Rūātoki te kāinga tupu o Pūkenga tangata, i mate hoki ia ki reira. E ai ki ngā kōrero, i tae anō a Pūkenga rāua ko tana teina a Te Āhuru ki Tauranga ā, nāna te pae maunga o Kaimai i tapa.

Nō te matenga o Pūkenga ka wehe ōna uri i Rūātoki, ka noho ki Ōpōtiki i raro i te karangatanga o Ngāti Hā. Ka tupu te whanaungatanga ki a Ngāti Te Rangihouhiri, te ingoa tawhito o Ngāti Rangihouhiri. Heoi ka tipu te raruraru ki reira, ka wehe mai a Ngāti Te Rangihouhiri i taua takiwā.

Heoi, ka takatū a Ngāti Te Rangihouhiri ki te whakaeke i a Maketū, ka tono āwhina rātou i a Ngāti Hā. Ko Te Kohokino rāua ko Te Tini-o-Awa ngā rangatira o te taua o Ngāti Hā i haere ki te pakanga. Ka toa rātou. He nui ngā pakanga, ā, kātahi anō ka tau te noho a Ngāti Pūkenga (kua kore kē a Ngāti Hā) ki te takiwā o Rangataua i Tauranga.

Kei Ngāpeke tētahi wāhanga o Ngāti Pūkenga e noho ana ināianei. He whenua tuku tēnei nā Ngāti Hē hapū o Ngāi Te Rangi ki a Ngāti Pūkenga mō tana tautoko i roto i ngā riri. Ko Ngāpeke me Manaia i Hauraki ngā kāinga matua o Ngāti Pūkenga i tēnei rā.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Te Awanuiārangi Black, 'Tauranga Moana - Ngā iwi', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/tauranga-moana/page-2 (accessed 20 April 2024)

He kōrero nā Te Awanuiārangi Black, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 1 Mar 2017