Kōrero: Ngāpuhi

Whārangi 4. Ngā hononga ā-iwi, ngā heke

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Whai pānga anō a Rāhiri ki ētahi atu iwi o Te Ika-a-Māui. Whai muri i te moenga o Rāhiri ki a Āhuaiti rāua ko Whakaruru o Ngāpuhi, ka moe anō ia i a Moetonga, e noho mai rā ōna uri ki te ngahere o Waipoua me te taha tonga o Hokianga. I moe anō a Rāhiri i a Paru, kei ngā takutai mai i Whangaruru ki Whāngārei o rāua uri e noho ana.

Ka wehe a Rāhiri i Whiria kei Hokianga, ka ahu ki Tāmaki-makaurau, ki Te Aroha, ki Whakatāne, ki Te Tai Rāwhiti, ki Te Ūpoko-o-te-Ika, ki Taranaki hoki. He nui noa atu ngā kōrero tuku iho mō tēnei haerenga āna. Kei Tāmaki-makaurau, takiwā ki Remuera, ko Maunga Rāhiri (kua keria katoahia). E ai ki ngā kōrero a ngā iwi o Mataatua ki Te Moana-a-Toi, i noho a Rāhiri ki Kaputerangi, he pā tawhito kei runga ake o Whakatāne. He hononga anō tō Rāhiri ki a Ngāti Rāhiri-tumutumu-whenua (kei Te Aroha) me Ngāti Rāhiri-pakarara (kei Taranaki).

I tau te noho o ngā iwi o Hokianga ki raro i a Ngāi Tūpoto. He mea tapa rātou ki te ingoa o te mokopuna tuarua a Rāhiri (te tama a Taurapoho rāua ko Ruakiwhiria). Nā ngā tama a Tūpoto nā Korokoro rātou ko Kairewa, ko Miruiti, ko Tuitū, ko Tūteauru ngā hapū i ārahi kia toitū tō rātou mana ki te rohe o Hokianga.

Te Hōrapatanga

Hōrapa atu ai ngā uri o Māhia te teina o Tūpoto, mai i Kaikohe me Pouērua. Hei tauira atu, ko Auha rāua ko Whakaaria ngā tīpuna i ārahi i o rāua ope taua kia whakaeke i ngā whenua i Taiāmai, i Te Waimate, i Taumārere, i Kerikeri, i Paihia; ka whakawhenumia ngā iwi o Ngāi Tāhuhu, o Ngāti Manaia, o Te Wahineiti, o Ngāti Miru. Ko ngā iwi ka noho ki te taha rāwhiti o te rohe ngā iwi tuatahi kia taka ki raro i te ingoa iwi o Ngāpuhi. Nō te kotahitanga o ngā iwi, ka tau te ingoa nei ki runga ki ngā iwi o Hokianga me Pēwhairangi.

Ngāpuhi-nui-tonu

Ko tētahi ingoa e mōhiotia ai a Ngāpuhi, ko Ngāpuhi-nui-tonu. E kōrero ana tēnei ingoa mō te tini o ngā iwi, ngā hapū, ngā marae o te iwi nei. I ētahi wā whakahuatia ai te ingoa nei mō ngā iwi o Muriwhenua arā, a Ngāti Kuri, a Ngāti Kahu, a Te Rarawa, a Te Aupōuri, tāpae ko ngā iwi e noho ana i te tonga arā, a Ngāti Wai, a Te Parawhau, a Te Roroa, a Ngāti Whātua; kīia ai rātou he huānga iwi nō Ngāpuhi. Heoi, kia tūpato te whakamahi a te tangata i te ingoa nei, nā te mea ko ēnei iwi he iwi tūturu.

I te wā o ngā tau tōmuri o te rau tau 1700 tae noa ki te wā tōmua o te rau tau 1800, ka whanake ngā iwi o Ngāpuhi ki te rāwhiti ki Kawakawa, ki Te Rāwhiti, ki te takutai o Whangaruru, ka whakawhenumia ngā iwi o Ngāti Mānu, o Te Kapotai, o Te Uri o Rātā, o Ngare Raumati, o Ngāti Wai.

Ka whānui ake te rohe o Ngāpuhi ki te tonga ahu atu ki Whāngārei, ki Kaipara, ki reira whakakotahi ai ki ngā iwi whanaunga o reira pēnei i a Parawhau.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rāwiri Taonui, 'Ngāpuhi - Ngā hononga ā-iwi, ngā heke', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngapuhi/page-4 (accessed 2 May 2024)

He kōrero nā Rāwiri Taonui, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 1 Mar 2017