Ngā pakiwaitara
He nui ngā kōrero tuku iho mō te rohe o Te Tau Ihu. Ko ētahi he mea tiki atu i ngā pūrākau rongonui a te Māori. Hei tauira, he nui ngā kōrero kei ngā rohe puta noa e pā ana ki a Tūtaeporoporo, ki a Kaiwhakaruaki, ki a Ngārara Te Huarau; he pērā anō ngā kōrero mō te kāhui o ngā atua, tipua pērā i a Māui-tikitiki-a-Taranga.
Ngā rawa
Noho ai te rohe o Te Tau Ihu i runga i ngā manawa whenua (minerals) e totoro mai ai i te Tai Poutini. Kei ngā kōrero tuku iho ngā whakamārama mō ngā wāhi ka taea ngā manawa whenua nei. I ngā wā o mua, he mea whakamīharo te rohe nei me ōna rawa ki ngā iwi o Te Ika-a-Māui. Ko ētahi o ngā manawa whenua nei e pai ana hei hanga rākau whao rakau, hei hanga rākau patu tangata hoki. Nō te rangahautanga o ngā kōrero tuku iho, kua kitea anōtia te pounamu ki ētahi wāhi o Whakatū.
Ngā iwi tuatahi
E mau tonu ana ngā kōrero mō ngā iwi tawhito rawa ka noho ki te rohe (a Tūtūmaiao, a Maeroro, a Tūrehu, a Patupaiarehe), engari kua ngaro ō rātou whakapapa. Kōrero ai ngā pakiwaitara mō ‘te iwi tūrehu’ e noho ana ki ngā maunga o Whakatū, o Te Wairau, engari he wā anō kitea ai rātou.
Ko ngā mātauranga mō te mahi kupenga i ahu mai i te iwi Patupaiarehe. Nā tētahi atu iwi tōmua, nā Ngā Rapuwai ngā māra o Waimea i tāmata. Tērā hoki tētahi iwi kākarepō, kaitā, ko te Kāhui Tipua, i noho ai ki Te Wairau. Nā rātou i whakararu ngā tūhuratanga a Kupe te kaumoana rongonui. Taro rawa iho, ka orotāhia, ka waipuketia e Kupe taua iwi tae rawa ki ō rātou kāinga i tana hī ake i ngā hōpua wai, e karangahia ana i ēnei rā ko te roto o Kaparatehau (Lake Grassmere). I te wā i heke te iwi Moriori ki Rēkohu (Wharekauri), i peka rātou ki Te Wairau. E ai ki ngā kōrero, ko te moutere o Arapāoa te wāhi i wehe atu ai rātou.
Ētahi atu iwi tōmua
Ko ngā iwi onamata o tēnei rohe kei te mau tonu ō rātou whakapapa, ko ngā iwi o Hāwea, o Waitaha, o Ngāti Māmoe. Nō muri ka panaia a Ngāti Hāwea kia noho ki te taha tonga o te Tai Poutini.
Nā Rākaihautū, te kaihōpara i Te Moana-nui-a-Kiwa, ngā takiwā o Te Waipounamu i tūhura. Ko tōna waka a Uruao, ka tau ki Whakatū. Ka keri ia i ngā roto o te raki (a Rotoiti, a Rotoroa, a Rangatahi) ki tana rākau mākutu, kātahi ka tahuri ia ki te auaha i ngā pae maunga o te tonga. Ko ōna uri whakaheke ko te iwi o Waitaha, ka tū hei iwi matua ki taua rohe. I tapaina te iwi o Waitaha ki te ingoa o tētahi o ngā uri o Rākaihautū, e 13 whakapaparanga ki muri i a ia.
Ka tū ngā kāinga o Waitaha i te rohe o Whakatū, o Te Wairau ka mutu, e whakaponohia ana, ko rātou te iwi tuatahi kia kerikeri i te toka parataiao ki te pae maunga kei te taha rāwhiti o Whakatū. Nā rātou anō ngā māra o Waimea i whakawhānui ake – neke atu i te 400 heketea te rahi o te whenua i tāmatatia e rātou kei ngā mānia o Waimea, e pātata ana ki Whakatū. Taka rawa mai ki ēnei wā, nā te tiritiringa o te pungarehu, o te kirikiri awa, koirā te whenua mōmona rawa o ngā whenua o taua takiwā.
Ka peia a Waitaha e Ngāti Māmoe
Nā tō rātou mīharo ki ngā huahua a te iwi o Waitaha, ka whakawhiti te iwi o Ngāti Māmoe i te Moana-o-Raukawa kia tae ki Whakatū. Ko tēnei iwi i heke i te rohe o Ahuriri, ki Te Wairarapa, ki Te Whanganui-a-Tara, kia tau ki te Wai Pounamu. Taro rawa, ka panaia e rātou a Waitaha ki waho o Te Wairau.
