Ngā kōrero tuku iho
Atu i te tau 1840, tokomaha ngā tāngata kohikohi i ngā kōrero tuku iho a te Māori. Heoi, kīhai i kitea e rātou etahi kōrero mō te wā i ū mai rātou, ko wai i tae mai, tokohia rānei ngā waka i tae mai, i ahu mai rānei ngā waka nei i tēhea muka o Poronihia.
Heoi, arā anō ngā wāhi i whakaae ai rātou. Ko tētahi mea e whakaae ana ngā kōrero tuku iho, mō ngā wāhi i tau mai ai ngā waka, ā, ko ētahi o ngā waka rangona ai ō rātou ingoa ki ētahi ake takiwā. I taua wā i maharatia nō roto i ngā rau tau ki mua kaua nō ngā mano tau ki mua, te ūnga mai o ngā waka nei. Tērā anō te kōrero, he iwi mohoao i konei i mua i te Māori, ā, nō te taenga mai o te Māori ka eketia te iwi rā.
Hawaiki – te kāinga tūturu
I kōrero te Māori ki ngā Pākehā tōmua, i rere mai ō rātou tīpuna i te kāinga tūturu i Hawaiki tatū rawa ki Aotearoa nei. Ko tā rātou kī atu, kei te raki-mā-rāwhiti atu i Aotearoa a Hawaiki. I ēnei rā e whakaponotia nuitia ana i ahu mai ngā waka nei i ngā moutere o Rarotonga me Tahiti.
He kaiwhakamārama hōu: ko Te Mete (S. Percy Smith)
Nā te āranga mai o ngā uiui mō te pūtake mai o ngā iwi o Te Moananui-a-Kiwa tae atu ki te Māori i ngā tau whakamutunga o te rau tau 1800, ka tīmata te rongohia o te tuakiri o Aotearoa. Hei whakatinana i tērā ka puta ngā kōrero whakarekareka mō te hītori o tēnei motu me tētahi whakamāramatanga ngāwari mō te pānga o te ao Pākehā ki runga i te Māori.
Nā Te Mete te momo hītori nei mō Aotearoa i whakatinana. He kairūri matua a ia, ā, ko ia anō tētahi o ngā kaiwhakaū, ētita (rāua tahi ko Edward Tregear) hoki o Te Rōpū Poronihia. I ngā tau whakamutunga o te rau tau 1800 me ngā tau tōmua o te rau tau 1900, nā Te Mete i ‘whakapaipai’ te āhua o ngā kōrero tuku iho a te Māori kia ngāwari ai, kia whai mārama anō hoki ai ki te taringa, me te kanohi Pākehā.
Te Heke Nui
E ai ki a Te Mete, nō te takiwā o te tau 750 AD ka huraina a Aotearoa e te kaihōpara o Te Moananui-a-Kiwa e Kupe. I taua wā kīhai he tangata o konei; ā kia taka mai ki ngā tau 1000-1100 AD, ka tae mai ngā kaitoro o Te Moananui-a-Kiwa, i a Toi rāua ko Whātonga. Nō tā rāua taenga ka kitea e rāua kua nōhia kētia te whenua e tētahi iwi mohoao e kīia ai he Moriori. Kia tatū rawa mai ki te tau 1350 AD ka tae mai te ‘Tāruru Nui’. E whitu ngā waka – ko Aotea, ko Kurahaupō, ko Mataatua, ko Tainui, ko Tokomaru, ko Te Arawa, ko Tākitimu – koinei ngā waka kawe i te Māori i te takiwā o Tahiti ki Aotearoa nei. Nā tēnei iwi whatutoto, pakanga, ahuwhenua hoki i whakamate te iwi Moriori.