Te Puna Roimata
Nā runga i ō rātou māharahara mō te nui haere o ngā tāngata whai Pākehā me tō rātou hīkaka ki ngā whenua o te Māori, ka manaakitia e Ngāti Maniapoto te whakatūnga o te kīngi Māori, hei ārai i te hoko whenua.
I te tau 1857 i tētehi hui i tū ki Haurua, i whakapuakina e Ngāti Maniapoto tā rātou tautoko i a Pōtatau Te Wherowhero hei kīngi Māori tuatahi; karangahia ai te hui nei ko ‘Te Puna Roimata’.
Ka ātete tonu a Ngāti Maniapoto ki te rironga o ngā whenua me te rironga o te mana ā-iwi. Whāia, ka tautokohia e rātou te hunga i pakanga ki ngā hōia a te Pākehā i ngā riri i Taranaki me Waikato i te tekau tau atu i 1860.
Rewi Maniapoto
Ko Rewi Maniapoto te rangatira ārahi i te riri ki te Pākehā. Ka puta te rongo mōna i te pakanga ki Ōrākau i te tau 1864. Ahakoa te nui o ngā hoariri me te karanga a ngā hōia Pākehā kia mutu tō rātou riri, ka whakahokia pēneitia taua tono:
E hoa, ka whawhai tonu mātou! Ake! Ake! Ake!
Nā te kore kai, kore wai, kore kariri, ka whakarērea te pā e te taua o Rewi. Ka rere rātou, ka whakawhiti i te awa o Pūniu, kia hou ki te rohe o Ngāti Maniapoto, ki te taha o ngā iwi o Waikato e rere ana me Tāwhiao, te kīngi Māori tuarua.
Te Rohe Pōtae
I whakatakotoria tētehi paenga whenua hei aukati i te kuhutanga o te Pākehā ki te rohe. Ka tū te Rohe Pōtae hei whenua motuhake. Kia taka rā anō ki te tau 1883, i te otinga o ngā kōrerorero ki waenganui i te kāwanatanga rātou ko ngā rangatira o Maniapoto pērā i a Wahanui, Rewi me Te Taonui, ka huakina te Rohe Pōtae ki te Pākehā. Ka wātea te Rohe Pōtae ki ngā mahi rūri whenua mō ngā huarahi me te rerewē matua o te Ika-a-Māui.
Te takanga o te pōtae
E kī ana te kōrero nā te kīngi Māori tuarua nā Tāwhiao, tōna pōtae i whiu ki runga i tētahi mahere whenua o te Ika-a-Māui; ko te wāhi i kapia e te pōtae koirā te whenua ka taka ki raro ki tōna mana. Nā reira i tapaina ai te Rohe Pōtae.
Te aukati waipiro
Ko tētehi o ngā whakaritenga o tēnei ‘piringa tapu’, i whakatūria e ngā rangatira e Wahanui mā, kia kaua e whakaaetia te waipiro i te rohe, nō te mea i kite rātou i ngā pānga kino o te waipiro ki ētehi atu iwi. Nō te tau 1953 hikina ai te aukati nei.
Te Kōti Whenua Māori
I tua atu, i te māharahara ngā rangatira mō ngā mahi a Te Kōti Whenua Māori me āna āpiha hoko whenua i roto i te rohe. Ahakoa tā rātou ngana kia pupuritia ō rātou whenua, i riro te nuinga o ngā whenua nā te hīkaka me te kaha uru mai o ngā Pākehā.
