Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Taiaroa, Tini Kerei

Whārangi 1: Haurongo

Taiaroa, Tini Kerei

1846/1847?–1934

Nō Ngāi Tahu; he tipuna wahine, he kaimahi i roto i te iwi

I tuhia tēnei haurongo e Jenny Lee, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1993. I whakahoutia i te o Pēpuere, 2006. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

Nō te takiwā pea ki te tau 1846, ki te 1847 rānei, i whānau ai a Tini Pana (Jane Burns) ki Moeraki, ki te taha raki o Ōtākou. Ko tōna whaea ko Pukio Iwa, nō Ngāi Tūāhuriri (ngā uri o Tautahi), he hapū nō Ngāi Tahu. Ko tōna pāpā ko Richard Burns (Riki Pana), he tangata ahu whenua ki Moeraki, nō Argyllshire, nō Kōterani. Ko Tini Pana te tuatoru o āna tamariki tokowhā. Nō te 27 o Hepetema 1850 i iriiria ai a ia e te mihingare Wēteriana, e Charles Creed i Moeraki. Huaina rawatia tōna īngoa iriiri ko Jane Burns. Iriiria ngātahitia ana hoki tōna tungāne, a John me tō rāua tuahine, a Margaret. Taka rawa ki te tau 1854, noho pouaru ana tō rātou whaea a Pukio. Kāore i maroke te parekawakawa, ka moea e ia a Natanahira Waruwarutū, he rangatira mana nui, i te 31 o Maehe. Mai i te tau 1843, ko tētahi o ngā mahi a Waruwarutū he āwhina i ngā mihingare i Moeraki, ā, tae noa ki te whakamutunga o te tekau tau mai i 1860, riro anō hoki nā rāua ko Matiaha Tiramōrehu mā te ako i ngā tikanga Māori. Nō konei i pihi ake ai te kawe taha rua a Tini Pana i ngā tikanga Māori, tikanga Pākehā hoki.

Nō te paunga o ngā tau 1850 rānei ki te tīmatanga o ngā tau 1860 rānei, ka moe a Tini i a Hōri Kerei Taiaroa, he tama nā Mawera rāua ko Te Mātenga Taiaroa, tētahi o ngā tino rangatira o Ngāi Tahu. He taumau nui tēnei. Tokorua rāua he mātau, he koi, he ātaahua, ā, rangatira tonu hoki te kāwai heke. Moe nei rāua, ka hono te tai o te pito o Ōtākou ki te pito ki Ngā Pākihi-whakatekateka-a-Waitaha (Canterbury). I te noho wehewehe kē i mua atu. Ka moe, ka moe, ka puta ngā hua, tokoono rawa, he tāne katoa.

I te tekau tau mai i 1860, ahakoa ngā uauatanga o te manaaki i ā rāua tamariki, o te āwhina ki te ahu i tō rāua whenua, ka utaina atu hoki ngā pīkaunga taumaha o ngā mahi tōrangapū a tana tāne ki runga ki a Tini. I taua wā hoki, kei te pīkau a Hōri Kerei i tana pāmu i Ōtākou i runga i tētahi pakihiwi, me ngā pakanga whenua raupatu o Ngāi Tahu i runga i tētahi. Nō tōna urunga ki te Whare Pāremata hei mema mō te Tonga i te tau 1871, noho kē mai a Hōri, noho kē atu a Tini. Mokori ake te tuhi putuputu atu a Tini, ka mōhio a Hōri ki ngā whakanekeneke a tōna whānau, a te wā kāinga hoki.

Nō te tau 1879, ka hiki te whānau ki Taumutu, ka noho i te taha o te moana o Waihora (Lake Ellesmere). Whakatika atu a Ngāi Tahu ka hangaia he whare Pākehā nui tonu mō Hōri rāua ko Tini. Ko Te Awhitū te īngoa o taua whare. Te ai ki te kōrero, anō te rite o te whakahaere a Tini i taua whare, ki tā te rangatira Pākehā. He hāwini Pākehā tāna, he moko i runga i ngā rīnena, he pounamu ngā kakau o ngā naihi, ngā paoka me ngā pune. Tōu tohu tō te wahine rangatira. Kei te takoto āna tuhituhi mō ngā kaupapa tōrangapū, kaipakihi me ngā kaupapa ā‑whānau. I tuhi kōrero rawa hoki ki roto i tētahi nūpepa Māori, ēngari ahakoa tōna matatau ki te tuhi Māori, kore rawa i taunga ki te kōrero Pākehā.

I puta te rongo o ā rāua tama tokoono i ngā mahi whakataetae tākaro, a, māmā noa iho te nekeneke i roto i te ao Pākehā me te ao Māori. Riro ana mā Tini hei whāngai āna mokopuna mahue pani, i te matenga o ngā pakeke. Ko te mātāmua, ko Te One, i toremi i te tau 1907. E whakawhānau ana tana wahine a Rakapa Pōtaka i te tau 1904 ka mate. Ko te mea tuatoru o ngā tama, ko Riki (nō muri karangahia ana ko Poua Dick), i noho hoki i Te Awhitū. Nāna i whāngai a Riki Ellison, he tama nā tana tamāhine irāmutu. Noho nei, ka puta hei toa whutupaoro mō Niu Tīreni. Arā atu te tokomaha o ngā whāngai a Tini. E maumahara ana rātou ki te pai o tēnei tāua ki te raranga me tōna pai hoki ki te waiata i ngā mōteatea tawhito.

He mana te kupu a Tini Taiaroa i roto i ngā kaupapa whānui o te rohe o Waitaha me Moeraki. Ko ia te tuarā o tana tāne, o Hōri i tāna urunga ki te Whare Pāremata, ā, ki te Kaunihera Ture i te tau 1885. I te wā e ngaro ana a Hōri, ko Tini te kaiwhakahaere i ā rāua mahi kaipakihi me ō rāua whenua. Ēngari ko tana mahi nui ko te atawhai i tōna kāhui tūranga whānau, i āna mokopuna me te tokomaha o āna whāngai. Nō te 4 o Maehe i te tau 1934, e 30 tau i muri iho i te matenga o tana tāne, ka mate te hākui nei ki Taumutu. I te wā i hinga ai, i te takatū tonu i roto i ngā mahi ā‑iwi me ngā mahi a te Hāhi Wēteriana.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Jenny Lee. 'Taiaroa, Tini Kerei', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1993, updated o Pēpuere, 2006. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/2t2/taiaroa-tini-kerei (accessed 19 April 2024)