Kōrero: Ngāi Tūhoe

Whārangi 6. Te noho motuhake

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te Whitu Tekau

Nō te takiwā o te tau 1872 ka mutu te pakanga i waenganui i a Tūhoe me te kāwanatanga. Ka whakatūria te kaunihera o Te Whitu Tekau hei whakahaere i ngā kaupapa a te iwi. Ko ā rātou mahi, he tiaki i ngā whenua o te iwi, he whakatakoto ture mō te tangata, he aukati atu i te Pākehā me ana mahi. Ko ā rātou ture pēnei, kaua te rori, kaua te rūri, kaua te rīhi, kaua te hoko.

Ka whakatūhia e Ngāi Tūhoe he pou ki ngā ara e kuhu ana ki Te Urewera, hei ārai, hei whakatūpato i te rāwaho me te Pākehā. Ko Eru Tamaikoha te kaingārahu o ngā hapū o Te Waimana i te raki o Te Urewera. Ko tana kupu whakatūpato i te rāwaho ka kuhu ki ōna whenua, ‘Ka kainga te mea ka takahi i taku kupu’.

Rua Kēnana

I te tau 1905 ka hau te rongo mō ngā mahi poropiti a Rua Kēnana Hepetipa. He wāhi nui tōna i roto i ngā nekeneke a Ngāi Tūhoe. Ko te kōrero a Rua, koia te Mihāia, te tangata hei whakakī i te tūranga o Te Kooti. Kia tae ki te tau 1907, ka whakatūhia e ia tōna hapori ki Maungapōhatu, te maunga tapu o Tūhoe. Kīia ai e ia ko Hiruhārama Hōu.

Ko ngā tohutohu a Rua, kia aweke ki te riri, kia tū motuhake. I ngana a ia ki te whakatuwhera i ngā mahi tauhokohoko, ahuwhenua ki te iwi. Ka whakatūhia he pēke, ka titiro a ia ki te keri maina. Ki tā te tumu kōrero ki tā Judith Binney, ‘I roto te iwi i te pōuri, te tūpuhi, kāore he huringa mō rātou. Ka haere mai a Rua ka hiki o rātou wairua. He aha te hē o tēnā?’ 1

Ki te titiro a te Pākehā, he kino ngā mahi a Rua, arā, tana hoko waipiro me tana kore e whakaae kia haere ana tāngata ki te pakanga Tuatahi o te Ao. I te tau 1916 ka whakaeke ngā pirihimana ki runga i Maungapōhatu ki te mauhere i a ia. Nā te aha rā, ka raruraru. I te pakūtanga o ngā pū, e rua ngā Māori i mate, ko te tama tonu a Rua tētahi. Ka mauherehia, a Rua me ētahi atu, ka kawea ki Tāmaki-makau-rau ki reira whakawāngia ai e te kōti. Ka whiua a Rua e te kōti, kia kotahi tau te whakataumaha i a ia, mutu ana tērā, kia 18 marama anō a ia ki te whare herehere.

Nō Āperira 1818 ka puta a Rua i te whare herehere, ka hoki a ia ki Maungapōhatu. Nā te whakaekenga o ngā pirihimana, ngā whakawātanga i te kōti, te mauhere o Rua me ētahi o ana tāngata, te nui o te utu mō ngā rōia, kua kahakore tana hapori. Koinei te paheketanga o Rua me tana whakapono. Ka mate a ia i te tau 1937. Kei Matahī a ia e takoto ana.

Kupu tāpiri
  1. Judith Binney, Mihaia. Auckland: Auckland University Press/Bridget Williams, 1987, p. 189. › Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rangi McGarvey, 'Ngāi Tūhoe - Te noho motuhake', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngai-tuhoe/page-6 (accessed 30 April 2024)

He kōrero nā Rangi McGarvey, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 1 Mar 2017