He pepeha mō te iwi
E whakatū ana i te āhua o Tūhoe inā:
Tūhoe moumou Kai
Moumou Taonga
Moumou Tangata ki te Pō.
Toroa
Nō ngā whakapaparanga e 18-20 ki mua ka ū a Mataatua ki Aotearoa. I haere mai te waka i Hawaiki. Ko Toroa te rangatira o runga, ko Tāneatua te tohunga. Ko ētahi i haere ake ko tana teina a Puhi, tana tuahine a Muriwai, me ngā tamariki a Toroa, a Ruaihona rāua ko Wairaka.
I te taenga mai i Hawaiki, ka tau a Mataatua ki Whangaparāoa (Cape Runaway) i te pito rāwhiti o Te Moana-a-Toi, kātahi ka haere mā te uru kia tatū ki Te Mānuka Tūtahi i te pūaha o te awa o Ōhinemataroa (Whakatāne rānei). Ka kite rātou, he iwi kē kei tēnei rohe, ko Te Hapū-oneone, e noho ana i ngā rohe atu i Whakatāne ki Ōpōtiki; ko Ngāi Tūranga e noho ana ki Rūātoki me Ōpouriao; ko Ngā Pōtiki kei te takiwā ki Ruatāhuna; ko Te Mārangaranga i te pito whakarunga o te awa o Rangitāiki.
Ka noho a Toroa mā ki Whakatāne. Nā te aha, ka tohe a Toroa rāua ko Puhi mō ō rāua māra kai. I te mutunga iho ka heria e Puhi a Mataatua me te nuinga o ngā tāngata ki Te Tai Tokerau, kia tū mai te iwi o Ngāpuhi. Ko Toroa, ko tōna whare ariki anake i noho ki Te Moana-a-Toi. Ka noho a Toroa rātou ko tōna whānau ki ngā takiwā o Whakatāne; ka moemoe rātou ki roto i ngā iwi tawhito, kia puta te tuakiri o Ngāi Tūhoe.
Tūhoe-pōtiki
I ahu mai te ingoa o Ngāi Tūhoe i a Tūhoe-pōtiki, te whakapākanga o ngā tamariki a Tamatea-ki-te-huatahi (te mokopuna a Toroa) rāua ko Paewhiti. Nō Ngāi Tūranga te whāea o Paewhiti, ko Tāneatua tōna matua. I noho a Tūhoe rātou ko ōna tuākana a Ue-imua rāua ko Tānemoeahi, ko tana tuahine a Uenuku-rauiri ki te whārua o Rūātoki. E 32 kiromita te tawhiti o tēnei whārua i te ngutuawa o Ōhinemataroa. Ko Te Mauku me Ngā Taumata ngā pā o Tūhoe-pōtiki, ko Pūtiki tō Tānemoeahi, ko Kākā-tarahae tō Ue-imua.
Ko te ingoa i mōhiotia ai rātou, ko Te Tokotoru a Paewhiti. Ka wehi ngā iwi o te takiwā ki a rātou, e tauiratia ana i te kōrero nei.
Kainga te kai, kei te haere te tokotoru a Paewhiti!
Tāria, ka tipu te raruraru i waenganui i a rātou mō ō rātou mahinga kai i te kōawa o Ōwhakatoro i Rūātoki. Ka kangaa e Ue-imua a Tūhoe-pōtiki, me tana kī, ka patua e ia a Tūhoe. Heoi, ka tū te pakanga, ka tū kotahi a Tānemoeahi rāua ko Tūhoe-pōtiki. Ka patua a Ue-imua, ka kainga tōna manawa e Tūhoe, hei tohu kua riro e ia te mana o Ue-imua.
Ka haere te wā, ka hōhā a Tūhoe i ngā pakanga mutunga kore, ka wehe atu ia ki te rā tō. Ka noho ia mō tētahi wā ki Ngongotahā i Rotorua, i te taha o tētahi puna kīia ai, ko Te Puna-a-Tūhoe. Ka hipa te wā, ka hiki a Tūhoe-pōtiki ki te rohe o Waikato, ko te whakapae, i haere pērā a ia kia kite i a Māhanga, tōna matua kēkē. Ka noho a Tūhoe ki Kāwhia i te tai hauāuru, ā, mate atu. Kei tērā takiwā tētahi ana e mōhiotia ai, ko Te Ana o Tūhoe. Ka noho ana tamariki mokopuna ki te pupuri i ngā whenua i mahue rā ki Te Urewera.
