Kōrero: Ngā waewae tapu

Whārangi 9. Te Tai Rāwhiti

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

A Pāoa rātou ko Kiwa, ko Awapaka, ko Hinekau-i-rangi

Ko Kiwa rāua ko Pāoa ngā rangatira o te waka a Horouta, ka ū ki Ahuahu. Nō muri ka hoe ki Ōhiwa, ki reira tapitapia ai te haumi. Ka heke, ka hīkoi a Pāoa, ka kake i a Maunga Haumi ki te kimi i te rākau tika hei auaha haumi anō. Nā te taumaha o te rākau, kīhai i taea te neke. Waihoki, ka mimi a Pāoa, ka rere ngā awa o Waipāoa, o Waioeka, o Mōtū, ka pōtere te rākau rā, ka tae ki tai. Ka haere ētahi o ngā tāngata ki te ngahere ki te hopu manu.

Ka oti te whakatikatika i te waka, ka hoea e Kiwa mā Whangaōkeno kia tae ki tētahi wāhi nānā i tapa mōna anō, ko Tūranganui-a-Kiwa. He pari kei te rāwhiti o Turanganui-a-Kiwa, kīia ai ko Te Kurī –a-Pāoa. Ka haere te ara o Pāoa mā Waioeka - tapaina e ia ko Te Whai-a-Pāoa - kia tae ki Tūranganui-a-Kiwa.

Tērā tētahi wahine i runga i a Horouta, ko Hinekau-i-rangi tōna ingoa. Nāna tētahi tira nui i ārahi ki Tōrere, ka whakawhiti i te awa o Mōtū, ka kake i te pae maunga o Ruakūmara, heke i te awa o Tapuwaeroa kia taka rawa iho ki te awa o Waiapu, mā reira ki Tūranganui-a-Kiwa i te tonga.

Taketake ai a Ngāti Ruapani, a Rongowhakaata, a Te Aitanga-a-Māhaki, a Te Aitanga-a-Hauiti i te waka a Horouta.

Tamatea

Ko Tamatea tētahi o ngā tāngata hōpara nui rawa o Aotearoa. Ko ētahi o ōna ingoa ko Tamatea-pōkaiwhenua, ko Tamatea-pōkaimoana.

Ka kapi Te Ika-a-Māui

E ai ki ngā iwi o Te Tai Tokerau, ka torotoro a Tamatea i ngā whanga o Kaipara me Hokianga, kātahi ka haere ki Awanui me Kaitāia i te whanga o Rangaunu, ki reira noho ai.

E ai ki ngā iwi o Tauranga, i tae a Tamatea ki reira rā anō. Ka tū tōna pā ki runga o Maunga Tawa, ā, ka mahue iho tana tama a Ranginui, kia tū hei tipuna matua mō Ngāti Ranginui.

Haere tonu ana a Tamatea, ka torotoro i ngā rohe o Te Tai Rāwhiti, tae ana ki Tūranganui-a-Kiwa, Te Māhia, Te Wairoa, Ahuriri, Heretaunga, Pōrangahau. Nō konei ka whai a Tamatea i te awa o Mangakōpikopiko, whakawhiti i te pae o Tītī-o-kura mā Pohokura, kia tae rawa atu ki te moana o Taupō. Tērā te repo me te awa o Ōtamatea, kei waenganui i ngā pae maunga o Ahimanawa me Huiarau, i tapaina mōna.

E ai ki ngā kōrero ā Ngāti Whitikaupeka rātou ko Ngāti Hauiti, ko Ngāti Apa, i toro a Tamatea i te awa o Ngaruroro, ka whakawhiti ki te awa o Rangitīkei i tōna hikuwai, ka kuhu ki Waiōuru me Taihape. Ka tukua e ia he kōura ki te awa o Moawhango. Hei tāpiri atu, ko Tamatea te ingoa o tētahi tapa tāone i Ahuriri.

Ka kapi Te Wai Pounamu

Ko ngā kōrero onamata o ngā iwi o Te Wai Pounamu kei te kī, i hoea e Tamatea ngā tai o te rāwhiti. Kia tae ki te pito tonga rawa o Te Wai Pounamu ka pakaru tōna waka, ka huri hei pae maunga tapaina ai, ko te pae maunga o Tākitimu. Ka huri te ara o Tamatea ki te raki, ka tae ki Kaiapohia, e tata ana ki Ōtautahi. I reira ka tono a Tamatea ki a Tongariro kia āwhina mai ia. Ae mārika, ka tuku ahi te maunga rā, kia karia te awa o Whanganui me te moana o Raukawa, tae atu ki Kaiapohia. Ka kawea e Tamatea te ahi rā ki te raki, ka waiho ki ētahi wāhi i te takutai, ka whakawhiti i te moana o Raukawa kia toro haere i te awa o Whanganui.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rāwiri Taonui, 'Ngā waewae tapu - Te Tai Rāwhiti', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-waewae-tapu/page-9 (accessed 28 April 2024)

He kōrero nā Rāwiri Taonui, i tāngia i te 24 Sep 2007