Kōrero: Ngā waewae tapu

Whārangi 3. Ngā tāngata hōpara ki te raki

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Tōhē

He rangatira a Tōhē o Ngāti Kurī. Noho ai te iwi ki Maunga Piko i Kapowairua i te hiku o Te Ika-a-Māui. Ka kaumātua a Tōhē, ka puta tōna whakaaro kia kite i tana tamāhine kotahi a Rāninikura, i moe i te tāne nō Kaipara i te tonga. Nā tōna kaumātua, ka īnoi te iwi kia kaua ia e haere. Ko te whakautu a Tōhē, 'Whakarua i te hau e taea te karo, whakarua i taku tamāhine, e kore e taea te karo.'

Ka haere a Tōhē i tōna haerenga. Neke atu i te 100 ngā wāhi nāna i taunaha i te tai hauāuru o Te Tai Tokerau. Heoi, ka mate a Tōhē ki ngā pari i Maunganui, i mua i tana kite i tana tamāhine. Ka tū tonu ngā ingoa nāna i taunaha hei maharatanga mō Tōhē. Ko ngā ingoa rongonui rawa ko Te Oneroa-a-Tōhē me Kapowairua, mō tana kupu ōhākī ki tōna iwi.

Nukutawhiti rāua ko Ruanui

I te hokinga o Kupe ki Hawaiki, ka tāraia houtia tōna waka a Matawhaorua. Ka tapaina e tōna kaihautū hōu e Nukutawhiti, ko Ngātokimatawhaorua. Nānā te waka i whakahoki ki Hokianga, i te taha o Māmari, ko Ruanui te tangata o runga. Ka tau a Mamari ki Ōmāmari me te whanga ki Whāngāpē.

He nui ēnei waka ki ngā iwi o Ngāpuhi, o Te Rarawa, o Te Aupōuri.

Hineāmaru

Ko Hineāmaru te tipuna nui o Ngāti Hine. Ka hau te rongo ki ngā tōpito o Te Tai Tokerau mō tana hīkoi atu i Waimamaku i Te Hokianga ki Waiōmio i Pēwhairangi. Ka haere rātou ko tōna iwi mā uta - Waimā, Te Hāwera (Mataraua i ēnei rā), Awarua, Tautoro, Pouerua, Ngāwhā, Mōtatau, kia tatū rawa ki Waiōmio. Ka moe a Hineāmaru i a Koperu, ka whānau tā rāua tama hauā ko Whē. Nō muri, ka marara te aitanga a Whē ki ngā puke e ahu atu ana ki Whatitiri me Whāngārei i te tonga. Nō konei whakamaua ai te ingoa ki te iwi, a Ngāti Hine-pukerau.

Rāhiri

Ehara i te mea kotahi anake te kōrero i tukuna ihotia mō te kaihōpara nei a Rāhiri. Kātahi tētahi haerenga roa rawa atu ko tā Rāhiri; atu i te hiku o Te Ika-a-Māui ki Tāmaki-makau-rau (ka tapaa e ia a Maungawhau [Mt Eden] mō te mahi a te rākau whau), ka haere whakatetonga ka whakawhiti i te paeroa o Kaimai. E ai ki te kōrero, i reira ka tapaa a Te Aroha, hei maharatanga i ōna whanaunga o Te Tai Tokerau, tae atu ki Te Moana-o-Toitehuatahi. Ka takahi haere a Rāhiri mā te takutai kia tae ki Tauranga, ki Whakatāne, huri rawa ki Horoera, Wharekāhika, Waiapu, Tūpāroa, Tawhitiroa, Tokomaru, ū ai Tūranganui-a-Kiwa i Te Tai Rāwhiti. Atu i konei, ka haere ia ki te tonga mā Te Wairoa, mā Ahuriri kia tae rawa atu ki Te Whanganui-a-Tara. I konei, ka huri tōna tira ki te raki, mā Taranaki me Kāwhia i Te Tai Hauāuru.

Kātahi tētahi haerenga nui ko tēnei. Whai anō ka hau te rongo mō tēnei tipuna taketake o Ngāpuhi i Te Tai Tokerau, o Ngāti Rāhiri-tumutumuwhenua i Hauraki, o Ngāti Ruanui me Ngāti Rāhiri i Taranaki (ko Rāhiri-pakaraka tōna ingoa ki reira).

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rāwiri Taonui, 'Ngā waewae tapu - Ngā tāngata hōpara ki te raki', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-waewae-tapu/page-3 (accessed 29 April 2024)

He kōrero nā Rāwiri Taonui, i tāngia i te 24 Sep 2007