Kōrero: Te ohanga onamata a rohe

Whārangi 3. Te rohe o Waenganui

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te rohe o Waenganui

Ki Te Ika-a-Māui, ka tae tēnei rohe ki tua tonga o Tāmaki, tae ake ki ngā takiwā whakatetonga o Whanganui ki te uru, me Te Matau-a-Māui ki te rāwhiti. I Te Waipounamu, ka tae tēnei rohe ki Tukuroa piki ake ki Hakaroa. E 15 ōrau o te taupori Māori i noho ki tēnei rohe. He iti noa iho ngā kai i tipu ki konei, heoi korekore rawa e tipu te taro.

Ahuone

Kāre i taea te whakatipu kai ki te puku o Te Ika-a-Māui, heoi ka whakatōhia te kai ki te takutai o Wairarapa. Ka whakamōmonahia ngā oneone, ka whakatūhia ngā paenga kōhatu. Ka whakawāteahia te ngahere kia wātea ai te whenua mō te whakatō.

Ki Te Waipounamu, e kitea ana ngā taunaki ahuone mai i Tukuroa ki Hakaroa, arā, ko ngā paenga kōhatu, ngā oneone whakamōmona, me ngā kōruarua (he rua i hukea ake ai ngā momo kōhatu).

Ngā manawa ā-whenua

Ko te pākeho me te ōnewa ngā kōhatu whakahirahira ki tēnei rohe. Ka kitea ai te pakohe tino kaha ki te moutere o Rangitoto, ā, he mea tauwhitiwhiti ki ngā motu e rua. I nui anō te kōhatu pākeho.

Ka tauwhitiwhitihia ngā kōhatu o ētahi atu rohe. Kua kitea iho ngā matā o Tūhua, o Moehau, o te Tai Tokerau me te puku o Te Ika-a-Māui ki tētahi wāhi whaipara ki Wairarapa.

Te whakawātea i te ngahere

Ki te pito raki o tēnei rohe, he nui ngā ngāherehere e karapoti ana i a Taupō Moana me ngā roto o te takiwā o Rotorua i te hūnga o Kaharoa. Ko ētahi i āta tahuna mō te ahuone. Ki te tonga, he nui ngā ngahere o Wairarapa i whakawāteahia. Ki Te Waipounamu, ka whakawāteahia te ngahere i Whakatū, i Wairau ā tae noa ki Hakaroa.

Ngā moa me ngā kēkeno

He tino kai te moa me te kēkeno ki tēnei rohe. Ka patua katoa ngā moa, ā, ka tere te nunumi atu o ngā kēkeno. E kitea ana ngā taunaki patu kēkeno, patu moa hoki ki te ākau o Te Whanganui-a-Tara me Whakatū ki Te Waipounamu. Kua kitea iho ngā wāhi patu moa tino nunui ki Hakaroa me Wairau.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Basil Keane, 'Te ohanga onamata a rohe - Te rohe o Waenganui', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-ohanga-onamata-a-rohe/page-3 (accessed 2 May 2024)

He kōrero nā Basil Keane, i tāngia i te 11 Mar 2010