Kōrero: Te ohanga onamata a rohe

Whārangi 2. Iwitini

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te rohe o Iwitini

Kōtata ki te 80 ōrau o te taupori Māori i noho ki te rohe e karangatia ana e ngā kaimātai whaipara tangata ko Iwitini. Kapi katoa tēnei rohe i ngā takiwā o te tai tokerau, ngā ākau ahu whakatetonga atu ki Whanganui ki te uru, me Te Matau-a-Māui ki te rāwhiti.

Ahuone

Ka whai hiranga te whakatipu kai ki tēnei wāhi. Ko ētahi o ngā tipu i mauria mai i Hawaiki ko te kūmara, te taro, te uwhi, te hue, te aute me te tī pore. Ka mōmona te tipu o te kūmara ki tēnei rohe, ā, koinei te mahinga kai matua. I tua atu i ngā wāhi tino mahana, kāre te taro e tipu ki waho o tēnei rohe.

E kitea ana te whai hiranga o te mahi ahuone ki te Māori, ina rā e 98 ōrau o ngā pā tūwatawata kei tēnei takiwā hei tautiaki i ngā whenua haumako me ngā mahinga kai.

Matariki

He wā haukai te wā o te hauhake kūmara. Ka kainga ngā kūmara ka tūkinotia i te karinga ake, ā, ka mōmona hoki te pua a Tāne. I orua mai ēnei āhuatanga me te whitinga ake o Matariki, te mātahi o te tau Māori. Tērā te kōrero mō te rahi o te kai i te kōhititanga o Matariki, arā ko ‘Matariki ahunga nui’.

Te whakawātea i te ngahere

He mahi ngātahi te tahu ngahere me te ahuone. He nui ngā whenua mārakerake i whakawāteahia i ōna uru, tae rawa ake ki ngā wāhi takutai moana. Ka whakawāteahia ngā ngāherehere o te takutai mai i Whanganui ki Taranaki, mai i Te Matau-a-Māui ki Te Tai Rāwhiti. He nui anō ngā ngāherehere i whakawāteahia ki Te Moana-a-Toi, ki Moehau, ki Tāmaki me Te Tai Tokerau.

Ngā rawa a Tangaroa

Ko te nuinga o te taupori o tēnei rohe i noho pātata ki ngā takutai moana. He nui ngā whanga, ngā wahapū i pukahu i te ika me te mātaitai, tae rawa ki ngā whenua haumako mō te ahuone me te huaki ki ngā ara o te moana.

Ka korongatia ngā whenua i ngā tahataha o Te Mānuka (Manukau). He tō waka tō te whanga e puta atu ai ki Te Moananui-a-Kiwa me te awa o Waikato. He taunga ika nui te whanga kī katoa ana i te tāmure, te pātiki, te kanae me te mātaitai. He nui ngā kāinga i ōna tahataha, ā, ka whakatūhia ngā pā ki ōna puia koeko.

He whanga mōmona anō a Te Whanganui-a-Orotu ki Te Matau-a-Māui. Nā te nui o ōna manawa ā-whenua, ā-moana hoki, he tini te mano o te tangata i noho ki tūtata mai o te whanga.

Ngā rawa kōhatu

He tino kaha te tauwhitiwhiti kōhatu puta noa i te motu, ā, ka whai hiranga ngā tākongakonga kōhatu nei.

I Moehau, ko te tūhua, te ōnewa me te whaiapu. I kitea anō te matā tūhua ki te moutere o Aotea ki te raki, me Tūhua ki Te Moana-a-Toi. I kitea anō te whaiapu ki Te Tai Rāwhiti. Ko ētahi atu kōhatu, pērā i te pounamu i tuwhera rawa mai i ngā mahi tauwhitiwhiti.

Te pua a Tāne

I tipu te kauri ki roto i tēnei rohe, heoi ko tōna whaitua tipu ko Kāwhia ki te uru me Tauranga ki te rāwhiti. Ka whakamahia anō te tōtara hei hanga whare.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Basil Keane, 'Te ohanga onamata a rohe - Iwitini', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-ohanga-onamata-a-rohe/page-2 (accessed 2 May 2024)

He kōrero nā Basil Keane, i tāngia i te 11 Mar 2010