Ngāti Whātua-whānui
Ko te tikanga o te ingoa o Ngāti Whātua-whānui, o Ngāti Whātua-tūturu rānei, arā, ko te iwi whānui, ko te iwi tūturu rānei o Ngāti Whātua, me kī, ngā iwi tokowhā ka noho ki ngā whenua atu i te whanga o Hokianga ki Tāmaki-makau-rau. Ko aua iwi ko Te Roroa, Te Uri-o-Hau, Te Taoū me Ngāti Whātua-o-Ōrākei. Ko te ingoa o Ngāti Whātua ka whakatauhia ki runga i ngā iwi nei, ki runga hoki i a Ngāti Whātua ki Ōrākei. Ahakoa te whakaaro he hapū kē ngā iwi e whā nei, he iwi motuhake tēnā me tēnā o rātou. Ka mahi ngātahi, ka mahi motuhake rānei rātou i ngā wā e tika ana.
Taketake mai ngā iwi o Ngāti Whātua i te tipuna i a Tuputupuwhenua (ko Tumutumuwhenua rānei). Whakaheke ai ngā iwi i te waka a Māhuhu-ki-te-rangi, tērā o ngā waka i pae ki te tai hauāuru, ki waenganui i ngā whanga o Kaipara rāua ko Hokianga. Ka pā anō ngā tātai o Ngāti Whātua ki ngā tīpuna i heke i te takiwā o Muriwhenua kia moe ki roto i te iwi.
Te tipuna a Tuputupuwhenua–Tumutumuwhenua
E ai ki nga hapū o Ngati Whātua ki te raki pera i a Te Roroa, i māpuna ake a Tuputupuwhenua i te whenua, a, koia tonu te waiora o te whenua. Hei tā rātou, ko Ngāi Tuputupuwhenua ngā uri o tana wahine a Kui, kīia ai rātou, ko Te Tini-o-Kui. Ko rātou ngā tāngata tuatahi kia noho ki te whārua o Waimamaku me te ngahere o Waipoua. Tērā te kōrero a Te Roroa mō te ingoa o Tuputupuwhenua, e kī nei rātou ko Tuputupuwhenua he puna waiora i pupū i te whenua.
Engari ki tā ngā iwi ka noho ki te tonga, ko Tumutumuwhenua kē te ingoa o te tipuna nei ā, ka whakaaetia i puea ake ia i te whenua. Tokorua āna wāhine: ko Te Repo, he wahine e kitea ai e te tangata matakite anake; ko Kui, nāna te hue me te taro i kawe ki Aotearoa.
Māhuhu-ki-te-rangi
Ko Māhuhu-ki-te-rangi te waka tūturu o Ngāti Whātua. Ko te taha rāwhiti o te pito whakateraki o Aotearoa te wāhi tuatahi i tau mai a Māhuhu. Ka toro ia ki ngā Whangaroa, Tākou me Whangaruru, ka tau ki te whanga o Pārengarenga. Kātahi ka huri te waka mā Te Rēinga kia puta ki te tai hauāuru.
E kī ana te iwi o Te Roroa, ko Whakatau te rangatira, nāna te waka i pae ki Kawerua kei te tai hauāuru. I reira ka moe tana tama a Rongomai i a Takarita, he wahine nō taua takiwā.
Ki te kōrero a ngā iwi noho ki te tonga, ko Rongomai kē te rangatira o runga i te waka, ka mutu, ka tau te waka ki Tāporapora-o-Toko-o-te-rangi, tētahi kūrae kei te whanga o Kaipara. I te taupokitanga o te waka, ka toremi a Rongomai ki te moana, ka ākina tōna tinana ki ngā toka tū kei te raki o te tomokanga ki te whanga; kīia ai taua wāhi, ko Te Ākitanga-o-Rongomai. Ka kainga tōna tinana e te araara. Mai i taua wā kore rawa ōna uri e kai i taua momo ika.
Kei ētahi kōrero e kī ana, i hoki te iwi o Māhuhu ki te tai tokerau, kia noho ki te whanga o Rangaunu. Ko te manga o Te Waipopo-o-Māhuhu te taunga o te waka.
