He maha ngā kaitito waiata-ā-ringa tōmua. Ko Āpirana Ngata rāua ko Te Puea Hērangi ētahi. I te tau 1917 ka tito a Te Puea i a ‘E noho e Rata’ mō Kīngi Te Rata. E waiata tonutia ana tēnei waiata i ēnei rā mō te Kīngi Māori.
Te Pou o Mangatāwhiri
I tīmataria e Te Puea Hērangi a Te Pou o Mangatāwhiri hei mahi moni mō te whakatūnga o te marae o Tūrangawaewae ki Ngāruawāhia. E ai ki te kaimātai hītori ki a Michael King, ko tēnei te waiata Māori tuatahi kia whakamahi i te taonga puoro whai miro.
I ārahi hoki a Mākereti Papakura i ngā kapa haka ki Poihākena (1910) me Ingarangi (1911). Arā anō ngā kōrero o mua e whakamārama ana i te waiata-ā-ringa a te Māori. E ai ki te Ashburton Guardian i te tau 1900, i mahi waiata-ā-ringa te rōpū hei whakangahau i te marea.1
Ngā waiata-ā-ringa rorotu
Mai i te Pakanga Tuatahi o te Ao ka kite nuitia te waiata-ā-ringa. Ko Ngata, ko Paraire Tomoana mā i te tito i ngā waiata, i muri mai ka rongonuitia i te ao katoa. Heoi nō te tekau tau 1930 rā anō ka taunga ngā kapa haka Māori ki te waiata-ā-ringa.
Ngā taonga puoro
Ko te piano me te whira ngā taonga puoro rawe ki ngā kaitito o mua. Ka mutu ko te patio te taonga i whakamahia e Kīngi Tāhiwi (te kaiwhakaū o Ngāti Pōneke) o Ōtaki hei marutuna tito waiata. Ko ‘He pūru taitama’ te waiata rongonui i titoa e Tāhiwi.
I whakamahi a Tuini Ngāwai i te pepe, te ukulele, te tararī, te kōauau, te pūtohe, te piano, te taramu, te whira me ētahi atu taonga puoro. Mai i te pokapū o te rautau 1900 ki te tekau tau 2000 ko te rakuraku te tino taonga puoro.
Te whakaaranga o ngā taonga puoro tūturu
Mai i te paunga o te rautau 1900 kua hahua ake ngā taonga puoro Māori ki te ao, pērā i te kōauau, te pūtōrino me te pūrerehua. Nā Hirini Melbourne o Ngāi Tūhoe me Ngāti Kahungunu rāua ko Richard Nuns i ārahi tēnei whakamāuitanga. I te tekau tau 2000 e rangona ana ēnei taonga ki ngā whakaari o te ao tawhito me te ao hou.
