Ture Tiriti o Waitangi (Hinonga Kāwanatanga)
Hei urupare i te Ture Hinonga Kāwanatanga 1986, ka whakawhānuihia ngā mana me ngā rauemi a te taraipiunara. Ka toko ake i taua ture te huatau tērā ka kore e whai mana te whakatau a te taraipiunara ki ngā whenua ka hokona e te kāwanatanga. Nā whai anō i te tau 1987 ka kawe te Kaunihera Māori i te kēhi ki te Kōti Pīra. Ko te whakatau a te Kōti Pīra me aro e te kāwanatanga ngā mātāpono o te Tiriti hei ōna whiriwhiringa hinonga kāwanatanga.
Ko te hua ko te Ture Tiriti o Waitangi (Hinonga Kāwanatanga) 1988. Nō raro i tēnei ture ka āhei te taraipiunara te tuku tūtohu ki te kāwanatanga kia whitikina ngā rawa hinonga kāwanatanga ka taka ki roto ki tētahi whakataunga kerēme ā-iwi. Otirā ka whakawhānuihia ngā mema o te taraipiunara ki te 17 tae atu ki ngā mahi whakahaere. Ko tēnei te wā ka tino mōhiotia ai te taraipiunara ki Aotearoa.
Ngā tao kupu ki te taraipiunara
Nā te rongonuitanga o te taraipiunara ka tīmata ngā mahi tātā mōna. Ko tā ētahi me waiho ngā nawe o mua ki reira nehua ai. Ko tā ētahi anō me wareware ngā tino raru o mua a te Māori. Ka mutu ka kī te kaiārahi āpitihana a Robert Muldoon me whakakore te taraipiunara. He mea tuarua e tana māngai Māori e Winitana Peters, me tana whakaōhiti ka tutū te puehu i waenga i te marea mō te iho nei. I te pito o te tekau tau 1980 ko Kaiwhakawā Eddie Durie te heamana o te taraipiunara. Nā te huhua tangata ka waea i tōna me te kanga i a ia, ka hunaia e ia tōna nama waea.
Kōpaki pūtea
Ko te mahara a te hunga tātā ko te nui o te utu o ngā whakataunga tiriti. Ka mahara ētahi kei whati ngā ohaoha o te motu. Ko 1994 te tau ka whakaputa te kāwanatanga i te ‘kōpaki pūtea’. Kei te matū o tēnei kaupapa ka whakakorehia te whitikinga o ngā rawa hinonga kāwanatangā mā roto i ngā whakataunga ā-iwi, ā, kei te wāriu o te 1 piriona noa iho tōna hōmai ki te iwi Māori tōpū. Nā ngā iwi o te motu te whakahē i te kōpaki pūtea i te kore aro ki ngā tūkinotanga i whakawhiua. Ka hinga te kōpaki pūtea, ā, ka whakarerea ki te taha.
Te heipū o ngā kokoraho
Nō te tau 1993 inā te mātinitini o ngā kērēme e tāria ana te whakarongo. Ka whakaae anō ōna kaitaunaki kei te mahue mai te taraipiunara ki muri. Hei whakautu ki tēnei raru ka hautū te taraipiunara i te tūmahi o Rangahaua Whānui; hei whakatere i ngā mahi rangahau. Ko te ia o tēnei kaupapa he raupapa pūrongo whānui e pā ana ki ngā nawe tiriti o ia rohe. Kīhai i tutuki tāna i manako ai, ā, ka taumaha tonu ngā mahi a te taraipiunara. I te tau 1995 ka makere mai te kaiwhakahaere tuatahi a Buddy Mikaere i tōna tūnga, me tāna amuamu kāre he paku aha mōna me tana uepū.
Ngā pūnaha kēhi
I te tau 1996 ko te whakarewanga o te pūnaha hōu mō ngā rongo kerēme. Ka mutu ko te whakatōpūtanga tērā o ngā kōrero o tēnā rohe o tēnā rohe, ki te puka kēhi. I muri ka whakarongo te taraipiunara i ngā kerēme tōpū, me te whakahau i ōna kitenga ki tētahi pūrongo whānui. Ko te rohe o Mōhaka ki Ahuriri te tuatahi o ēnei rohe kia tirohia e te taraipiunara.
Maranga ake
Nōna e mahi rōia ana i ngā tau o 1980 ko Joe Williams te kaiwaiata me te kaipurei rakuraku o te pēne ‘reggae’ o Aotearoa. I te tau 1985 ka puta te waiata rongonui o te pēne a ‘Maranga ake ai’. Otirā e karanga ana ki te rangatahi kia tū tangata i roto i te ao. I a ia tonu e hautū ana i te taraipiunara ka whakatangitangi tonu ia i tana kitā mō te pēne. Nāwai atu ka tū ia hei kaiwhakawā mō te Kōti Teitei.
Kanohi ki te kanohi
Kia koke whakamua ai ngā kerēme ka whakatū te kāwanatanga i te rōpū whai kaupapa i roto i te Manatū Ture hei whakatewhatewha i ngā take whakataunga tiriti. Ā, i te tau 1995 ka mōhiotia tēnei rōpū ko te Tari Whiriwhiri i ngā Take e pā ana ki te Tiriti o Waitangi (OTS). Ka mutu kei tēnei rōpū te mana ki te whiriwhiri whakataunga me te kore whai i tētahi pūrongo a te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi. He huarahi tōtika ake tēnei ki te Karauna.
‘He ara hou’
I tōna huritau rua tekau mā rima i te tau 2000 ka whakaputa te heamana hou a Kaiwhakawā Joe Williams (Ngāti Pūkenga, Te Arawa) i te ‘Ara Hou’ hei whakapoto anō i te wā e tāria ai tētahi rongo kerēme. Mā te whiriwhiri i ngā take whakaae i mua i ngā rongo kōrero ka āhei te arotahi o ngā take kāore i te whakaaetia e ngā taha e rua. E ai ki a Kaiwhakawā Williams ko te kaupapa matua o te taraipiunara ‘kia whakatau te Karauna me te iwi’.1 I Tūranga te rongo kōrero Ara Hou tuatahi. Nō te tau 2004 ka puta te pūrongo.