Kōrero: Oneone

Whārangi 2. Ngā pūrākau a te Māori mō te oneone

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te orokohanga o te ao

E ai ki ngā kōrero tuku iho, mai anō i te orokohanga o te ao, he hononga tō te Māori ki te oneone. Ko Papatūānuku te whaea, koia hoki te whenua. Ko te tangata tuatahi i auahangia mai i a ia, i te one i Kurawaka. Tērā hoki te kōrero, nā Tāne te wahine tuatahi a Hineahuone i auaha i te oneone, kātahi ka tihe i te mauri ora ki roto i a ia. Waihoki, ko ētahi e kī ana, he tāne kē te tangata tuatahi ki te ao, ko Tiki-āhua, nā te atua nā Tāne i pokepoke i te oneone.

Ngā korero i ngā waka heke

He kōrero ā te Māori mō ngā tāngata hōpara nō runga i ngā waka, i heke ki Aotearoa, ki te aru i te āhua me te pai o ngā oneone kei tēnā takiwā, kei tēnā rohe, kei tēnā whaitua.

Kupe

I tana hokinga ki Hawaiki, ka kōrero a Kupe mō te haumako o te one i Aotearoa, ‘Tērā he whenua kei tua atu o te rangi; he whenua kāpuapua, he whenua mākū, he one kakara. He pai te one ki Aotearoa, he one-paraumu.’1 

Te one ki Pātea

Ko Turi te rangatira i runga i a Aotea, ko tētahi kōrero mōna e mea ana ‘Te oneone i hongia e Turi’. Nā runga i ngā tohutohu a Kupe mō te one-kakara o taua rohe, ka haere a Turi ki Taranaki. He tino pai te one-kakara mō te whakatipu kūmara. Ka tae a Turi ki Pātea, ka hongi i te oneone. Nā runga i te kakara mārika o te one, ka noho a Turi me tōna iwi ki reira.

Te haumaru i te one

Ko Whātonga tētahi o ngā rangatira o te waka a Kurahaupō. I noho a ia ki Nukutaurua i Te Māhia mō tētahi wā. Ka taka ki te wā, ka tono i āna tama a Tara rāua ko Tautoki, kia kimi wāhi pai atu hei whakatū kāinga mō rātou. Nāwai ā, ka tae te tokorua nei ki Te Ūpoko-o-te-Ika, ka whakamātau ko hea ngā wāhi pai hei whakatipu kai. He one-matua ki Motu Kairangi (ko Miramar) me Porirua, heoi, kīhai e taea e te iwi iti te pana i te hunga ka hiahia whakaeke i ēnei wāhi. Ko te kōrero a te tokorua nei mō te oneone ki Te Wairarapa, he one-paraumu, he one-matua, he one-pākirikiri. Heoi, ko taua kōrero anō, kīhai e taea e te iwi iti te kaupare i te hunga whakaeke. Kātahi ka anga te titiro ki ngā moutere o Matiu (Somes Island) me Mākaro; he mōmona te oneone, ka taea hoki e te iwi iti te kaupare i te hunga whakaeke. Ka noho rāua ki reira.

Whangaparāoa

Tērā tētahi kōrero, ka heke a Tākitimu ki Aotearoa, ka ū ki Whangaparāoa i te taha rāwhiti o Te Moana-a-Toitehuatahi. Ko Tamatea te rangatira o runga i te waka. Kātahi ka pātai a ia ki a Hoturoa rāua ko Ngātoroirangi o runga i a Tainui mō te āhua o te whenua hou nei. Ka whakautu te tohunga a Ngātoroirangi:

He pai te whenua; he one-tai ētahi wāhi, he one-matua ētahi wāhi, he one-tuatara, he one-paraumu, he one-rere, he one-punga, he one-haruru, he one-puia, he one-kirikiri, he one-pōwhatu, he one-takataka.2

Ka hoki kāinga

 I te tau 1950 ka haere a Mrs Rora Fernandos ki te urupā o ngā toa i Anzio, whenua o Itari. Ka opeopea e ia he kapunga oneone mai i te rua takotoranga o Haihana Tionga Waaka o te tauārangi roera o Aotearoa (Royal New Zealand Air Force) hei whakahoki ki Aotearoa. I pūhia te waka rererangi o Waaka i Itari i te Pakanga Tuarua o te Ao. E ai ki te kōrero, koia anake te Māori i tanumia ki taua urupā. E toru tau a Mrs Fernandos e rapu ana i te whānau o te tama toa nei a Waaka. I tana kitenga, ka tukua te kapunga one nei ki a rātou te whānau i Rotorua. 

Te one hei mauri

Whakamahia ai te one tapu me te kirikiri tapu hei mauri. Ko Ruawharo te tohunga o runga i a Takitimu i te tūnga o te waka ki Te Māhia, ki te whakanoho i tētahi pokapū kirikiri tapu mai i Hawaiki hei mauri mō ngā tohorā. Waihoki, nā te waka a Mataatua i mau he one tapu mai i te tūāhu i Rangiātea, ka whakanōhia ki te māra o Matirerau i Whakatāne.

Whāia, i mauria he one tapu ki Aotearoa mai i Rangiātea mā runga i te waka a Tainui. Nā Hoturoa te one tapu i kawe ki uta hei awhi i te hangatanga o tētahi tūāhu ki Kāwhia. Nō muri ka heria e Tūrongo tētahi kapunga o te one tapu rā ki Rangitoto i te riu o Waikato, ka hangaa tana tūāhu. I te hekenga o Ngāti Raukawa ki Ōtaki, ka tanumia he one tapu ki te taketake o te tūāhu hei mauri mō tō rātou whare karakia hou i tapaa ko Rangiātea.

Te hononga ki te oneone

Nui whakaharahara ki te Māori te hononga ki te whenua. Ko ngā kupu ‘ahu whenua’ me ‘ihu oneone’, mō te tangata pukumahi. Ka whānau mai he tamaiti ki te ao, ka tanumia tōna whenua ki te kōpū o te whenua. Mā te mate rā anō tēnei hononga e whakakapi.

Tērā te kōrero mō Māui i tono ki a Hinenui-te-pō kia whakaaetia te tangata kia mate pērā i te marama, arā, ka marewa te marama, ā, ka roroku, ka marewa anō, ā haere ake. Kāore a Hinenui-te-pō i whakaae, ko tana whakautu ki a Māui, ‘E kāo ka whakamatea e au te tangata i te ao i te pō, kia tangihia ai ō koutou mate, kia matemate-ā-one ai koutou ki a koutou anō.’

Ka hopukia he hoariri e whakahemohemo ana, e meinga ana rānei kia patua ki waho atu o tōna ake rohe, tērā ka tono a ia, ‘Tukua mai he kapunga one ki a au, hei tangi.’

Kupu tāpiri
  1. Te Mātorohanga, ‘The lore of the whare-wananga.’ Journal of the Polynesian Society 22, no. 87 (1913), pp. 129–130, http://www.jps.auckland.ac.nz/document/Volume_22_1913 (last accessed 4 September 2008). › Back
  2. ‘Lore of the whare-wananga.’ Journal of the Polynesian Society 24, no. 93 (1915), p. 1, http://www.jps.auckland.ac.nz/document/Volume_24_1915 (last accessed 4 September 2008). Translation by Basil Keane. › Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Basil Keane, 'Oneone - Ngā pūrākau a te Māori mō te oneone', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/oneone/page-2 (accessed 4 May 2024)

He kōrero nā Basil Keane, i tāngia i te 24 Nov 2008