Ngā tāngata whai
I te tau 1849, i hokona ki te Karauna neke atu i te hau whā miriona eka (100,00 heketea) i waenganui i ngā awa o Rangitīkei me Turakina. Kīia ai te hoko nei ko te hoko o Rangitīkei-Turakina. I te wā o ngā whiriwhiri mō te take nei, kīhai i mārama ki a Ngāti Apa, ki te tau te noho a te Pākehā ki tō rātou rohe, ka riro te mana i runga i ngā whenua me ngā rawa o te rohe. Nō muri i te tau 1849 ka tīmata te tau mai o ngā Pākehā ki ngā takiwā o Ngā Wairiki me Rangitīkei. Ka neke ngā Pākehā mai i Te Whanganui-a-Tara ki te whakatū pāmu.
Ahakoa te whakaritenga tūturu e kī ana, ka āhei tonu a Ngāti Apa ki āna mahinga manu, āna mahinga tuna puta noa i te poraka whenua o Rangitīkei-Turakina, ka haere tonu ngā mahi a ngā Pākehā ki te tope i ngā rākau, ki te keri i ngā repo. Nā ēnei mahi, ka kore ngā mahinga kai a te iwi, ka pēhia te oranga o Ngāti Apa.
I te tohe tonu a Ngāti Apa ki ētahi hapū i te pito tonga o Rangitīkei, ka haere mai ngā āpiha a te Karauna, ka hokona ngā whenua. I waenganui i ngā tau 1864 ki te 1867, ka hokona e te kāwanatanga te poraka whenua e kīia ai, ko Rangitīkei–Manawatū. Nō Ngāti Apa tēnei whenua.
Whenua kore, rawa kore
Ka whai a Ngāti Apa i tētahi mahinga tahitanga me te kāwanatanga. I te wā o ngā riri o te tekau tau atu i 1860, i tukuna e Ngāti Apa āna toa hei hōia mō te kāwanatanga i roto i ngā riri ki ngā iwi o te pito tonga o te Ika a Māui. Heoi, i te mutunga, kāore i arotia nuitia e te kāwanatanga ngā tautoko a Ngāti Apa.
Ka tupuheke a Ngāti Apa, e noho ana i ō rātou whenua rāhui, i roto i te rawakore. Nā ngā hanganga ture pēnei i te whakatūnga o te Kōti Whenua Māori i te tau 1865, ka ngaro haere te noho a te Māori, ka ngaro haere hoki ōna whenua. Ki te pīrangi te iwi ki te hoko i tētahi pito whenua, kua mate rātou ki te tango taitara whenua e takoto ana ngā ingoa o te hunga whai pānga ki aua whenua; he mahi uaua tēnei, ka pau te moni i a ia te kai. Me whai ngā Māori i ngā tikanga a Te Kōti Whenua Māori ka tika, ki te kore, ka riro ngā taitara o ngā whenua ki tāngata kē. Nā ēnei tū āhuatanga, ka tata kore ngā whenua o Ngāti Apa.
