Kōrero: Ngāti Apa

Whārangi 1. Pūtake

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā whenua papatipu

Kei te rohe o Rangitīkei ngā papakāinga o Ngāti Apa, kei te taha tonga mā-uru o Te Ika-a-Māui. Kei waenganui ngā whenua o te iwi i ngā awa o Mangawhero, o Whangaehu, o Turakina, o Rangitīkei. E karapotia ana te rohe e te awa o Whanganui ki te raki mā-uru me te awa o Manawatū ki te tonga mā-rāwhiti.

Kurahaupō

Ka puta a Ngāti Apa i te tupuna i a Ruatea, te kaihautū o te waka a Kurahaupō. E 22 whakapaparanga ki mua, ka rere mai te waka ki Aotearoa i ngā moutere o Te Moananui-a-Kiwa. Tērā tētahi kōrero, ka tahuri a Kurahaupō ki waho o te moutere o Rangitahuahua i Te Moananui-a-Kiwa. Ka whakawhiti atu te tokomaha o ngā kauhoe ki runga o Aotea. Ko te kōrero a te iwi, i noho a Ruatea ki Rangitahuahua ki te whakatika i te waka. Kāore tonu i te mōhiotia ko hea te wāhi tau mai ai a Kurahaupō ki Aotearoa, ko hea rānei te wāhi tuatahi i noho ai te iwi. Heoi ko te kōrero, i noho rātou ki Pūtauaki i Te Moana-a-Toitehuatahi.

He pepeha

Ko te whakataukī o Ngāti Apa inā:

Ko Kurahaupō te waka
Ko Ruatea te tangata
Ko Ngāti Apa te iwi.

Apa-hāpai-taketake

I tapaina a Ngāti Apa ki tō rātou tupuna a Apa-hāpai-taketake, te tama a Ruatea. Kei te takiwā o Te Moana-a-Toi ngā kōrero tuku iho mō te takenga mai o Ngāti Apa. Kei te taha uru o te maunga o Pūtauaki tētahi wāhi, ko te Takanga-a-Apa, i whakaingoatia pērātia i te mea koinā te wāhi i whanaia a Apa e te moa mōkai a Awatope. Nā te wharanga o tōna waewae, i tapaina ai ia, ko Apa-koki. Kei tētahi atu kōrero, i taka a Apa ki taua wāhi, mate rawa. Kei tētahi atu kōrero, nā tana patunga i te moa o Awatope ka panaia a ia i te rohe.

Mana tipuna

Whakanuia te mana o Apa-hāpai-taketake i te pepeha nei:

Apa-wetewete tapiki i te tākiritanga o te ata!

Ngā heke

I heke ētahi o ngā uri o Apa ki ngā rohe o Kapiti me Porirua i te tonga, ka whakawhiti i Te Moana-o-Raukawa ki Whakatū (Nelson), ki Te Taitapu (Golden Bay), ki Te Tai Poutini (West Coast), ki ngā rohe e noho nei a Ngāti Apa i ēnei rā. I noho tonu ō rātou uri, a Ngāti Manawa ki Whirinaki. Ahakoa he huānga rātou ki a Ngāti Apa ki Rangitīkei, kei a rātou anō ā rātou ake kōrero mō tā rātou takenga mai.

Ka hūnuku whakatetonga ngā uri o Apa i te maunga o Pūtauaki kia tae ki Rangitāiki, ahu atu ki Taupō me Rotoaira, kia tau rawa ki Rangitīkei me Ngā Wairiki (te ingoa tawhito mō ngā awa o Mangawhero, o Whangaehu, o Turakina). Ka oti te heke nei i roto i ngā whakatupuranga maha. Nō te taenga ki te taha tonga o Rangitīkei, ka tūtaki rātou ki ētahi atu iwi whai pānga ki a Kurahaupō. I haere mai ēnei iwi i Nukutaurua, i Te Māhia. Ko ngā iwi whakaheke i a Kurahaupō, ko Ngāti Apa, ko Rangitāne, ko Muaūpoko.

Kei te taha raki o Rangitīkei, ka moe a Ngāti Apa ki te iwi o Ngā Wairiki. Heke ai te nuinga o rātou i a Paerangi, te tupuna ake o ngā tāngata o te awa o Whanganui, tae rawa ki a Ngāti Rangi, kei te take o Ruapehu. Hei uri anō a Ngā Wairiki nō Turi, te rangatira o Aotea, mā roto i tana tama, a Tūrangaimua.

Kia tae ki ngā tau tōmua o te rau tau 1800, ka au te noho o ngā uri o Apa me ngā iwi o Manawatu, o Rangitikei, o Whanganui.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Grant Huwyler, 'Ngāti Apa - Pūtake', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngati-apa/page-1 (accessed 3 May 2024)

He kōrero nā Grant Huwyler, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 1 Mar 2017