Kōrero: Ngā haumi a iwi

Whārangi 2. Ngā haumi Māori

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te mana whenua Māori

Ko te whenua te tūrangawaewae ki te Māori. Koinei te pūtake o te tuakiri Māori. He rawa hoki te whenua Māori e whai hua ai ngā reanga ō muri.

I te tau 2004, 5 ōrau te rahi o ngā whenua o Aotearoa i roto i ngā ringa Māori. Ko ngā whenua taiwhenua he tūpuhi, he pūhore, ā 7 ōrau o aua whenua he koretake. Nā te iti o ngā rōpū pupuri, te titini o ngā kaipupuri me te rawakore o te Māori kāre e āhei te Māori te whanake i ō rātou whenua – i ngā tau tōmua o te mano tau 2000, ko te taurite o ngā whenua pupuri o ia rōpū pupuri ko te 59 heketea, me ngā kaipupuri e 73 te tokomaha.

Ngā whenua rāhui

Ka whai hua ngā whenua rāhui i whakahokia e te Karauna ki roto i te ahumahi ahuwhenua i ngā tau tōmua o 2000. Ka noho ko ēnei hei tūāpapa ohanga mō te Māori ki te whakatipu i ngā pakihi mō ngā kaipupuri whenua me te whakatū anō i te mana ōhanga o te iwi.

Ngā kaporeihana whenua

Nō te tau 1977 ka whakatūhia te Kaporeihana o Wakatū, ā, i te tau 2009 e 1,400 ngā heketea e whakaherehia ana ki te rohe o Whakatū. E 2,800 ōna kaipupuri ki ngā rawa e $150 miriona te rahi i te tau 2003. Whai muri ka whakawhānui rātou ki ngā mahi ahumoana, hoko rawa, ahuone, miraka kau, viticulture, whakawhanake whenua hoki.

I whakatūhia te kaporeihana o Paraninihi ki Waitōtara (PKW) i te tau 1976, ā, i te tau 2009, e 350 ngā taitara rīhi e mauria ana e tēnei rōpū, me te whakamahi i ngā heketea 22,000 te tokomaha ki te West Coast Settlement Reserves ki Taranaki. I te tau 2003, e neke atu i te $150 miriona te wāriu o tēnei whakahaerenga me ngā pāmu miraka kau e 18 te nui. Ko PKW te rōpū nui rawa e whakangao ana i ngā kiko miraka ki te rohe o Taranaki. Nā te iti o ngā moni ka hoki mai i tāwāhi i ngā tau tōmua o te mano tau 2000, ka huri te aro o PKW ki te hoko mai i ngā whenua Māori kua rīhitia, ā, me te whakawhānui i ngā whenua o PKW.

Kaitiakitanga whenua

I whakatūhia te Tūaropaki Trust hei whakakotahi mai i ngā whenua o ngā uri o ngā hapū e whitu e noho ana ki te taha uru mā-raki o Taupō i whakahokia ngā heketea 2,708 te rahi ki ngā kaipupuri i te tau 1979. I te tau 2004, e $216 te wāriu o ngā rawa o tēnei whakahaerenga. I ia tau, ko tōna whakahoki moni ā-tau ko te $27 miriona. E $3.3 miriona ōna whakapaunga utu. Ko tētahi ūmanga i mahia e rātou me tētahi atu rōpū, ko te whakatū i te whare pūngao puia, a Mōkai 1, me te keri ake i ngā puia kei raro i te whenua o te pāmu. E āhei ana tēnei whare pūngao puia te whāngai i te hiko ki ngā kāinga 100,000 te maha. Ko te aronga o te kaitiakitanga kia whai aro mai ōna kaipupuri me te tūmatanui ki ō rātou mahi, e ai ki Tumanako Wereta.

I whakatūhia te Lake Taupo Forestry Trust (LTFT) i te tau 1969. E whakakotahi ana te kaitiakitanga nei i ngā poraka whenua e 60 te maha, me ngā heketea e 31,000 te rahi. I te tau 2002, e $170 miriona te wārou o tēnei rōpū. I whakatūhia te LTFT hei mahi ngātahi me te Karauna i roto i ngā mahi paina. I retihia e Ngāti Tūwharetoa ngā whenua kia riro hoki mai ngā painga o ngā paina ki a rātou ā tōna wā, me te whakawhanake i ō rātou ake māra paina.

Kupu tāpiri
  1. Trust Chair, Tumanako Wereta Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Edward Ellison, 'Ngā haumi a iwi - Ngā haumi Māori', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-haumi-a-iwi/page-2 (accessed 4 May 2024)

He kōrero nā Edward Ellison, i tāngia i te 11 Mar 2010