Kōrero: Kōhatu

Whārangi 3. Ētahi atu whakamahinga mō te kōhatu

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te hī

He nui te mahi hī ika ki te ao Māori, ā, kei ētahi wāhi whaipara tangata kua tūhuratia te huhua o ngā matau kōhatu me ngā angaanga. Ko ā rātou maimoa ka tāpirihia he kōiwi, he angaanga rānei ki runga kia pai ai te hopu kahawai me te mangā. Auahatia ai ēnei taonga i te pakohe, te schist, te ōnewa rānei; heoi, kua kitea ētahi i hangaia mai i te pākohe me te tangiwai. Ko ā rātou māhē he kōhatu ka whakaawatia ka tākai ki te aho. He wā anō ka whakamahia ngā kōhatu nunui hei punga, ā, ko te tāhoata hei pōito kupenga.

Te mahi māra

He whānui te whakamahi o te Māori i te kōhatu ki roto i ā rātou mahi māra. Ka makaia atu e rātou ngā kirikiri ki raro i ā rātou māra kia pōkurukuru te one, hei pupuri hoki i te haukū me te mahana – he mahi nui tēnei mō te whakatō i ngā tipu pārū ki Aotearoa nei me tōna āhuarangi hātai. E karangatia ana tēnei momo one, ko te plaggen, ā, e kitea nuitia ana ki ngā tahataha o ngā awa o Waikato me Waipā. I konei ka karia te kirikiri mai te parehua tawhito o te awa, kātahi ka purupurua ki roto i te whenua 30 henemita te hōhonu. Ko te onemata i karia, ka whakahokia kia noho heipū ki runga.

Ngā rārangi kōhatu

Whakamahia anōtia ai ngā kōhatu hei rārangi, 1-2 mita te whānui, ā neke atu i te tekau mita te roa. He maha ngā momo rārangi kōhatu pēnei ka whakatakotohia. He rite tonu te kitea o ēnei māra ki te taha o ngā ahunga kōhatu, 1-2 mita te whānui.

Ko ētahi rārangi kōhatu ka tohu kei hea ngā paenga māra. He mea keri ētahi atu kōhatu mai i ngā putunga kō, i ngā papanga awa rānei, ka putu ki roto i ngā rua paku noa nei. He ōrite tēnei ki ngā one plaggen, arā, ka pupuri ngā kōhatu i te mahana, ā, ka whakamahana hoki ngā kōhatu i te one i runga. Ko ngā rārangi tonu pea he māra.

Ētahi atu whakamahinga

Ko tētahi tipu nui ko te harakeke. He mea patu te harakeke mā te patu muka. Ka auahatia ēnei patu muka i te ōnewa, te kōhatu puia rānei.

Arā anō ngā kōhatu ka taona mō te hāngī me te umu. He tūmomo kōhatu anō mō te mahi hāngī, i te mea ka pahū ētahi kōhatu ina tāhuna. Ko ngā kōhatu pai ka kohaina. Ko ngā kōhatu mai ngā puia ngā mea tika, heoi e whakamahia anōtia ai te ōnewa. Kei te Tai Tokerau ka whakataukītia ngā tūmomo kōhatu, ‘te kōwhatu tangi kai o Ruarangi’.

Ko ngā kōhatu nei hei koropupū anō i te wai. He mea tahuna ngā kōhatu ki te ahi, kātahi ka purua ki roto i ngā ipu wai.

Ka kōnatuhia te kōkōwai ki te autoru. Ko te puehu kōkōwai ka miria ki te kiri, ki ngā whakairo hoki. He mea pupuri te kōkōwai ki roto i ngā kōhua tāhoata. Kei te pania tonu te kōkōwai ki ngā whakairo.

Ka auahatia ngā pōtaka mai te ōnewa, te kōhatu puia, te rākau rānei. He mea kare ngā pōtaka mā te harakeke. Kua kitea ngā nguru ki te pā o Ōruarangi ki te pae o Hauraki kua mahia mai te hōanga, te hoata, me ngā pungarehu mārō mai ngā puia.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Phil Moore and Bruce McFadgen, 'Kōhatu - Ētahi atu whakamahinga mō te kōhatu', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/kohatu/page-3 (accessed 27 April 2024)

He kōrero nā Phil Moore and Bruce McFadgen, i tāngia i te 12 Jun 2006