He mea haina te tiriti e te Māori me te Pākehā i te tau 1840. Ehara tonu te Tiriti o Waitangi i te ture. Engari mai noa i te tau 1975 ka whakaurua ōna mātāpono ki ngā ture maha. Ko te ture tuatahi ki te whakauru i ngā mātāpono o te tiriti ko te Ture Tiriti o Waitangi i te tau 1975 i hua ake ai te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi. I runga i tēnei ture ka āhei te Māori ki te hora kerēme ki te taraipiunara mō ngā kaupapa me ngā mahi (me ētahi āhuatanga atu) a te Karauna kāore i te hāngai ki ngā mātāpono o te Tiriti.
Mai i te tau 1975 he maha noa atu ngā ture ka whaiwhai i ngā mātāpono o te tiriti, ka mutu he whakamātautanga i te whai mārama o te Tiriti o Waitangi i ēnei rā. E whakauru ana ngā mātāpono o te tiriti ki:
- ngā whakawā kōti
- ngā ture hou
- ngā kitenga taraipiunara
- tētahi tauākī kāwanatanga i te tau 1989.
Rārangi mutunga kore
He mutunga kore ngā mātāpono tiriti, ka mutu kei roto i ngā kupu whānui ngā mātāpono e whakamāramatia ana. Engari kāore e whakaurua ngā tuhinga tonu o te tiriti, nā runga i te rerekē o te whakamārama Ingarihi, Māori hoki, me te ara ake o ētahi taupatupatu. I te tau 1983 ka whakatau te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi, ‘He nui kē ake te wairua o te tiriti tēnā i ngā kupu o roto i ōna upoko, nā reira, kaua e matawhāiti te titiro ki ngā aronga kupu, kaua hoki e matawhāiti ngā whakamārama mō aua upoko.’1
Te āta tipu o ngā mātāpono
I te tau 1987 ka kī ake a Kaiwhakawā Robin Cooke, ‘he hua tipu te tiriti kāore anō kia kōhure noa ōna aria ake … e āta tipu ana ngā mātāpono o te Tiriti o Waitangi. Ko tētahi mea kē he whāiti noa iho ōna tirohanga.’2
Nā te mea i hainatia te tiriti i te tau 1840, ka noho anō tēnei hei take kāore i whakaurua te tiriti ki ngā tuhinga ā-ture. Otirā ka pā ōna kupu ki ngā kaupapa i waenganui i te Māori me te Karauna o tērā wā. E whai panga ai te tiriti ki ngā kaupapa a te Karauna me te Māori i ēnei rā ka ngana te taraipiunara me ngā kōti ki te whakamārama i ngā huatau pū me ngā āwhero maha o te tiriti, otirā ki te whakahāngai i ngā mātāpono ki tēnā kerēme ki tēnā kerēme. Kua kōhatutia ētahi o ēnei mātāpono i ēnei wā, ko ētahi kua roa kē e tipu haere ana. He kaupapa tohetohe tonu ētahi mātāpono.
