Kōrero: Tikanga rua

Whārangi 1. Mai i te tikanga rua ki te ahutahi, me te hokinga atu anō

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te Tikanga rua tuatahi

I mua i te waitohutanga o te Tiriti o Waitangi, i te hōpara ngāi Māori me te taupori manene Piritānia ngā āhuatanga o te noho tahi. He nui ngā āhuatanga i whakaatu i te tikanga rua o Aotearoa, nā te mea e āhei ana ngā iwi e rua te mahi i roto i te ahurea o tērā atu iwi. Nāwai rā, ka ako te Māori me te Pākehā i te ahurea kē, me te aha, ka urutau i tōna ake ahurea. Ko ngā Pākehā-Māori (Ngā Pākehā i noho ki ngā hapori Māori, ā, ka mahi hei takawaenga i waenganui i ngā ahurea e rua) ētahi o ngā tāngata tikanga rua tūturu o te whenua. I whakatenatena ētahi rangatira i aua Pākehā-Māori ki moe wahine i roto i ō rātou whānau kia whai painga i ō rātou pūkenga 'tikanga rua'.

Te ū ki te ahutahi

I te tau 1840 ko te taupori o Aotearoa ko tōna 90,000 Māori, ā, he 2,000 anake te tauiwa, nā reira i whaimana tonu te Māori i whakamanahia i raro i He Whakaputanga (te Whakaputanga o te Rangatiratanga o 1835).

Heoi anō, ka tauarohia tēnei taurite kore i ngā tekau tau i muri iho. Whai muri i te waitohutanga o te Tiriti o Waitangi i te tau 1840, ka whakatū te hunga Piritānia i te kāwanatanga ki Aotearoa. Ka piki te taupori tauiwi, ā, he tokomaha rawa ake i ngāi Māori, ā, ahakoa ngā whakahaumaru i oatihia i roto i te tiriti, ka whakaaro ngā kāwanatanga ko ngā tukunga iho me te ahurea Piritānia te mea matua. Ko te kawatau ka whakapākehātia ngā ahurea katoa ehara i Piritānia ki te ahurea whakatuanui a te Pākehā.

Nā reira, he roa te wā e ahutahi ana a Aotearoa, ahakoa he mea ōpaki. Hei tauira, i roto i te pūrongo a Hunn, he arotake i te Tari Take Māori, ā, i pānuitia i te tau 1961, he tohutohu whānui ki ngā whakounga pāpori e hāngai ana ki te iwi Māori, tae atu ki te taunaki i te nekehanga o ngā whānau Māori i te tuawhenua ki ngā tāonenui, he wāhi ahurea Pākehā. Kāore i whakahaumarutia te ahurea Māori mā te whakatenatena i ngā rōpū ā-whānau kia heke tahi ai.

Wāhi hira

Ka tū te whakawākanga tuatahi o te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi, i te tau 1977, ki te rūma kanikani o te Intercontinental Hotel i Tāmakimakaurau. Tatū rawa ki ngā 1980 ka tū ngā whakawākanga ki ngā marae a ngā kaikerēme, i ētahi atu wāhi rānei i whakaata i te tikanga Māori me te ao Māori. Ka tūtohu tēnei panoni kaupapahere i te whakaaetanga nui ki te tikanga rua e ngā rōpū ōkawa.

Porotū Māori

Hei hua o te neke ki te tāonenui, tatū rawa ki ngā 1970 he maha ngā Māori e noho ana ki ngā tāonenui. Ka hanga tonu te kāwanatanga i ngā kaupapahere ki tā te Māori titiro i whati i te Tiriti o Waitangi, i whakarite ngāi Māori i ngā porotū rongonui, whaitake hoki pērā i te hīkoi i 1975 i arahina e Whina Cooper. Nā aua porotū, i whakaatu ngāi Māori (me ngā kaitautoko tauiwi) i ngā whatinga a te Karauna i te Tiriti o Waitangi. I te mutunga o 1975 i urupare te kāwanatanga me te whakamana i te ture hei whakatū i te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi ki te whakatewhatewha i ngā kerēme mō ngā whatinga tiriti o te wā. I te tau 1985, i muri te pēhanga anō o te porotū Māori, ka whakawhānui te kāwanatanga i ngā mana o te taraipiunara ki ngā whatinga o te tiriti mai i te tau 1840. Ka whakauru ngā pūrongo a te taraipiunara i ngā whakaaro pērā i te 'rangapū tiriti' ki ngā tōrangapū o Aotearoa.

I te tau 1980 ka wehe te mema pāremata Māori a Matiu Rata (Ngāti Kurī, Te Aupōuri, Ngāti Whātua),  i te Pāti Reipa ki te waihanga i Mana Motuhake, he pāti tōrangapū i taunaki i te mana motuhake Māori. I mua ko Matiu Rata te minita Take Māori, ā, nāna tonu i ārahi te whakatūnga o te taraipiunara. I te tau 1982 i pānui a Hiwi Tauroa (Ngāpuhi), te kaiwhakawhanaunga ā-iwi i te pūrongo, Race against time, ko te whakapae me whakapau kaha ki te whakatika i te āhua o ngā whanaungatanga ā-iwi. Nā ēnei whanaketanga i āwhina ki te waihanga i te tūāpapa kia tūtohu i te hiahia mō te tikanga rua.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Janine Hayward, 'Tikanga rua - Mai i te tikanga rua ki te ahutahi, me te hokinga atu anō', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/tikanga-rua/page-1 (accessed 6 May 2024)

He kōrero nā Janine Hayward, i tāngia i te 20 Jun 2012, reviewed & revised 10 Jan 2023 me te āwhina o Janine Hayward