Te Tiriti o Waitangi
Ko te whakamāoritanga ongaonga rawa atu ko te whakamāramatanga o te Tiriti o Waitangi. Nā Henry Williams rāua ko tana tama nā Edward i whakamāori te tiriti i te pō kotahi, arā, i te 4 o Huitanguru i te tau 1840. Ehara te tokorua nei i te mātanga ki te reo Māori pērā i ētahi o ngā mihinare pērā i a Colenso. Ka whakaae a Te Karuwhā, ‘I roto i tēnei whakamāoritanga ka mahue ngā rerenga kōrero Ingarihi, tā te mea kāore ōna ritenga i te reo Māori, e whakaputaina ai te wairua me te āhua tonu o te tiriti.’1 Nā reira ka rerekē te tikanga o ngā rerenga o te Tiriti reo Māori, nā te āhua tonu o tā Te Karuwhā whakamāori i te reo Pākehā.
Tino rangatiratanga
I roto i te wāhanga Māori o te tiriti ka whakanōhia te tino rangatiratanga (‘full, exclusive and undisturbed possesion’) ki ngā rangatira Māori, o ō rātou whenua, o ō rātou kāinga, me ō rātou taonga katoa. E rima tau i mua kua haina ngā rangatira o Te Ika-a-Māui i Te Whakaputanga o te Rangatiratanga, arā, te Declaration of Independence. Nāwai, nāwai ko aua rangatira anō ka tāmoko i te Tiriti o Waitangi. Ko te āhua nei i te mahara ētahi o ngā kaihaina o te tiriti ki ngā kōrero o te Whakaputanga mō te tino rangatiratanga, ā, kīhai rātou i mārama e tuku atu ana rātou i te mana motuhake ki te Karauna.
Te mārama ki te tiriti
I te hainatanga o te Tiriti o Waitangi i te 6 o Hongongoi i te tau 1840 ka māharahara a Colenso mō te kore e mārama o ētahi rangatira ki te tiriti.2 Ki a Kāwana Hopihana, tino nui te whakapaunga kaha a te taha Ingarihi ki te whakamārama i te tiriti ki ngā rangatira.3 I ēnei rā tonu nei, e tautohe tonutia ana ngā whakaritenga o te tiriti.
Ngā niupepa reo Māori
I te tau 1842 ka whakaputaina te niupepa reo Māori tuatahi o Te Karere o Nui Tireni. Nā te kāwanatanga i whakaputa tēnei niupepa hei whakawhiti i ngā whakaaro a te kāwanatanga ki te Māori. I ngā tekau tau o muri mai he nui noa atu ngā whakaputanga ka whakamāoritia, i te taunga haere o te Māori ki te pānui i tōna ake reo, engari kāore i pai ki te pānui Ingarihi.
Pei Te Hurinui Jones
Mā te matatau ki ngā reo e rua ka hua ake te whakamāramatanga tōtika. He Pākehā te matua tāne o Pei Te Hurinui Jone, ā, he wahine rangatira nō Ngāti Maniapoto tōna whaea. He iti noa iho ōna tohu kura, engari ka maiangi ia hei kaituhi autaia i roto i ngā reo e rua. Ko ētahi o ngā tuhinga nāna i whakamāori ko tā Edward Fitzgerald The rubáiyát of OmarKhayyám, ko ngā whakaari a Rūrūtao a The merchant of Venice, a Julius Caesar me Othello. I te tau 2002 ka hangaia te kiriata Māori o The merchant of Venice, arā, Te tangata whai rawa o Wēneti.
Te pueatanga o ngā ratonga whakamāori reo
I te mutunga o te rautau 1800 ka kaha hiahiatia ngā kaiwhakamārama reo ki ngā kōti, ngā tari kāwanatanga me ngā huihuinga ōkawa a te Pākehā me te Māori. I tērā wā, tata tonu ki te katoa o te iwi Māori e kōrero Māori ana, engari he itiiti noa iho i kōrero Pākehā. He rite tonu he hawhekaihe ngā kaiwhakamārama reo, he Pākehā rānei i tipu ake i te mātotorutanga o te iwi i ngā kaīnga Māori.
Te whakamahi i te reo ki te Whare Paremata
Mai anō i te tau 1840 he take ongaonga te whakamahi i te reo Māori i roto i te Pāremata, i roto i ngā ture. Nō te tau 1858 kātahi anō ka tāia he ture ki te reo Māori, ahakoa ko te huhua noa o ngā ture kua oti kē te whakahipa, pērā i ngā ture whenua Māori. Nō te kōwhiringa mai o ngā māngai Māori tuatahi i te tau 1868, he itiiti noa iho te reo Pākehā i a rātou. Kīhai anō i whakamāoritia ngā kauhau a ngā Pākehā i ngā wā katoa, nā reira kīhai ngā māngai Māori i whai wāhi ki ngā tautohetohe o te whare.
Nō te tekau tau 1880 e toru ngā kaiwhakamārama reo o te Paremata hei whakapākehā i ngā kauhau a ngā māngai Māori, me te whakamāori anō i ngā tuhinga kāwanatanga. I te tau 1913 ka whakaturea e te Kaikōrero o te whare kia kaua anō ngā māngai e mātau ana ki te kōrero Pākehā e kōrero i te reo Māori, ki te kore he kaiwhakamārama reo i reira. Nō te tekau tau 1930, ka whakatau ngā māngai Māori mā rātou anō ā rātou kōrero e whakamārama.