He korero whakarapopoto
Ngā tikanga waka: he tika, he kōrero parau rānei?
He maha ngā kōrero tuku iho a te Māori mō te ūnga mai o ngā waka Māori i Hawaiki i te taha rāwhiti o Te Moananui-a-Kiwa. Arā anō te hunga i whakapono tūturu ki ngā kōrero nei. Ko ētahi e whakapono ana he kōrero whiti ēnei i toko ake i te hinengaro. Tērā pea kāore i kō atu kāore i kō mai te kōrero tika i ngā ariā nei. Ko ngā mātauranga i mōhiotia mō ngā heke he mea pupuri i te mahara, ā, ka heke te wā, ka whakanikoniko ngā kōrero.
Ngā waka o Te Tai Tokerau
Ko ngā waka matua o Te Tai Tokerau ko:
- Kurahaupō, i ū mai ki tētahi takiwā tata ki Te Rēinga
- Ngātokimatawhaorua rāua ko Māmari. I pakanga mākutu ngā tohunga o ngā waka nei
- Tinana me Te Māmaru, ngā waka o Te Rarawa me Ngāti Kahu
- Māhuhu-ki-te-rangi te waka o Ngāti Whātua
- Ko Mataatua, i hautūngia e Puhi rātou ko Miru, ko Te Wahineiti.
Tainui rāua ko Te Arawa
He maha ngā ōritenga i waenganui i ngā kōrero mō te waka o Tainui me te waka o Te Arawa. Kei ētahi kōrero he waka kotahi rāua, he waka hourua, ā, nō te ūnga mai ki Aotearoa ka mawehea rāua kia rua ngā waka. Kei Maketū i Te Moana-a-Toitehuatahi te urunga o Te Arawa. Ko te urunga o Tainui kei Kāwhia, kei waenganui i te tāone o Tāmaki-makau-rau me te tāone o Ngāmotu.
Mataatua
Ko Mataatua tētahi o ngā waka matua o Te Moana-a-Toitehuatahi. Ko Toroa tōna rangatira. Nō te kawenga o te waka ki waho ki te moana nā te tuahine (kei ētahi, nā tana tamāhine) a Toroa te waka i kukume ki uta. Ka karanga a ia ‘Kia whakatāne ahau i au!’ Nō konei te ingoa o te tāone o Whakatāne.
Ngā kōrero o Te Tai Rāwhiti
He kōrero ā ngā iwi o Te Tai Rāwhiti mō te ūnga mai o Paikea ki Aotearoa mā runga i te tohorā. Arā anō ngā waka whakahirahira e rua o taua takiwā, a Horouta – te waka i mau mai i te kūmara, me Tākitimu, te waka o Ngāti Kahungunu.
Aotea
He tata ki Kāwhia te wāhi i ū mai ai a Aotea. Heoi ka whanake te iwi ki te tonga, ka tae ki Pātea. He pērā te whakaingoatanga o taua takiwā i te mea koinei te wāhi i tukuna ai ō rātou pātea (utanga) ki raro.
Ngā waka o Te Wai Pounamu
He nui ngā kōrero mō ngā waka i Te Wai Pounamu. Arā te kōrero mō te takanga o ngā kūmara ki roto i te wai i te totohutanga o Ārai-te-uru. Ka huri ngā kūmara i pae ki uta hei toka e kīia ai ko ngā toka o Moeraki. Arā anō te kōrero mō Uruaokapuarangi i ū ki Whakatū, i raro i te mana o Rākaihautū. I muri mai ka toro a rākaihautū ki ngā takiwā o Te Wai Pounamu, me tana auaha i ngā maunga me te keri i ngā roto ki tana kō.