Te ingoa o te iwi
He uri whakaheke te iwi o Muaūpoko nō te tipuna a Tara. He maha ngā wāhi o te takiwā he mea taunaha ki tōna ingoa. Ko te wāhi rongonui rawa o ēnei, ko Te Whanganui-a-Tara. Ko te ingoa tūturu o ngā uri o Tara, ko Ngāi Tara. Heoi, nō ngā rā tata nei ka karangahia rātou, ko Muaūpoko, he tohu ki te mea, ko rātou te iwi e noho ana ki te ūpoko o te ika a Māui; koinei tētahi o ngā ingoa e mōhiotia nei a Te Whanganui-a-Tara.
Te ūpoko o te ika
Ko te pūtake o te ingoa o Muaūpoko, ko te kupu ‘mua’ me te kupu ‘ūpoko’. E whakamārama ana te ingoa i te āhua o te motu nei (North Island). E ai ki te kōrero, nā Māui tana ika i hī ake ki runga. Ko te ūpoko o te ika, ko te rohe o Te Whanganui-a-Tara, te rohe e noho nei te iwi o Muaūpoko.
Whātonga
Ko Whātonga te rangatira o te waka a Kurahaupō i tōna ūnga ki Te Māhia. He tohunga whakatere waka ia, ā, he mokopuna ia nā Toitehuatahi, te kaumoana rongonui puta noa i Te Moananui-a-Kiwa. Ko Nukutaurua ki roto o Te Māhia te wāhi i nōhia tuatahitia e te iwi.
I a ia i Te Matau-a-Māui ka moe a Whātonga i a Hotuwaipara, ka whānau mai he tama, ko Tara tōna ingoa. I hoatu tērā ingoa mōna i te weronga o te matimati o tōna whāea ki te tara o te ika i mua tonu i tana whānautanga mai.
He wairua karore tō Whātonga; ā, ko tana haerenga tērā ki roto o Te Moana-a-Raukawa. Nō konei kitea tuatahi e ia a Te Whanganui-a-Tara. Kātahi ia ka haere mā te tai hauāuru, kia tae ki te awa o Manawatū. I tōna taenga atu ki Aokauere, ka tūtaki, ka moe ia i tana wahine tuarua, i a Reretua, kia puta ki waho, ko Tautoki; nā Tautoki ko tana tamaiti, ko Tānenui-ā-rangi (rangona anō ko Rangitāne), te tipuna taketake o Rangitāne. He iwi noho tuawhenua a Rangitāne, i noho ki ngā pito o te āpiti o Manawatū.
Nāwai rā, ka hoki a Whātonga ki Te Matau-a-Māui, ka whakawhirinaki atu anō a Whātonga ki a Hotuwaipara rāua ko Tara. Kātahi rātou ka ahu ki te tonga kia tae ki Te Whanganui-a-Tara. Ko te moutere o Matiu (Somes Island) tō rātou nōhanga tuatahi ki tērā rohe. Nō muri, ka hūnuku rātou ki te moutere nui rawa atu o te whanga, ki a Motukairangi (ko Miramar Peninsula ināianei).
Tara
He uri anō hoki a Tara nō te kaihōpara nui, nō Kupe. I āna torotoronga, i tae a Kupe ki Te Whanganui-a-Tara, ka taunahatia e ia te tokomaha o ōna takiwā.
Nā Tara, ko Whakanui, ko Wakanui rānei; ā nāna ko tana tama ko Tūria. Ka moe a Tūria i a Hinematua, ka puta ko tā rāua tama, ko Te Ao Haeretahi. Ka moe a Te Ao Haeretahi i a Rakaimāori kia puta ki waho ko Tūteremoana. Ā, tōna wā ka tū a Tūteremoana hei ariki mō Ngāi Tara. Ko tōna ingoa tapaina iho ai ki ngā toka o te tātahi ki te taha raki o te pūaha o Whanganui, ki te matatihi o te moutere o Kapiti, tae atu hoki ki ngā toka hī ika ki te taha tonga o te ākau o Barretts ki Te Whanganui-a-Tara.
Ngā paenga whenua ā-iwi
E karapotia ana te rohe o Ngāi Tara e te pae maunga o Tararua ki te rāwhiti, e Te Moana-tāpokopoko-a-Tāwhaki ki te uru, e Rimurapa (Sinclair Head) ki te tonga, e te awa o Rangitīkei ki te raki. I te rau tau 1600, ka nuku ētahi o ōna hapū ki te rohe o Tōtaranui (Queen Charlotte Sounds) noho ai.
