I te wā o te hainatanga o te Tiriti o Waitangi, ka noho te Māori ki raro i ōna anō ture. Ko ēnei ture ka takea mai i ēnei ariā:
Kia oti katoa te tikanga o te whakawā, ka neke ki te wāhi o te muru. Me whakaae, me noho puku ngā tāngata e murua ana. Kei te rangatira o Taranaki a Te Rangi Hīroa ngā whakamārama mō tōna whai wāhi ki tētahi taua muru:
‘Ka whiu kōrero ā mātou rangatira ki runga ki te iwi kāinga he mahi karihika tā ētahi ō rātou. Ko ngā kinaki he waiata hahani i te iwi kāinga. I te whakahokitanga, ka whakaae ngā rangatira o taua iwi kua hē rātou, ā, ka horaina te pounamu, te papanga kākahu, te moni pāuna tonu hei utu mō tō rātou hara...kātahi ka hongi ngā taha e rua, ka rere ngā pahupahu. I muri mai ka kai hākari, ā, ka hoki ki te kāinga.’
I te tau 1839 nā Rore Normanby (o te Tari Koroni o Peretānia) te tohutohu ki a Te Hopihana (Kāpene William Hobson) me whāia e ia te tuku whakaaetanga o te Māori ki te tuku i te rangatiratanga ki tō rātou whenua. Ko te utu ia, ka oatitia e te Karauna ētahi painga pērā i ‘ngā manaakitanga a Peretānia me ngā ture ka whakaritea e ngā kaiwhakawā Peretānia’.
Ka kite ngā apataki o Peretānia me whakauru ko ngā ture Māori e whai wāhanga ai te ture Pākehā. Ko tā te kaitohutohu o te Tari Koroni a James Stephen mā ‘ngā ture me te ritenga Māori’ ka āhei ai ngā ture Pākehā ki Aotearoa. Nō te tau 1842 ka mairangitia e te hēkeretari koroni o Peretānia, a Rore Stanley, kia whai wāhi ki te pūnaha ture ētahi tikanga Māori, pērā i te tapu.
I hangaia ētahi ture kia whai whakaaro ki ngā tikanga Māori:
Kua tau noa atu te whakaaro a te Pākehā kāore e roa ka whakarērea ngā ture Māori, kia tū kē mai ko te ture a tauiwi. Ko te pōhēhē a ngā apataki koroni he wā tōna ka korehāhā te iwi Māori, ka whenumia anō hoki ki roto ki te ao Pākehā, ā, ka noho ko ngā ture Pākehā kei runga, me ngā ture Māori kei raro.
He mea whakakore, whakahou rānei ngā ture i meatia ake, ā, ka whakanoho ōrite te Māori me tauiwi. I muri mai ka rāhuitia e ētahi ture ngā tikanga Māori. Nā te Ture Tāmi Tohunga 1907 i whakatapu te mahi a ngā tohunga Māori. Heoi kāore noa iho i whai niho tērā ture.
E ai ki ngā tikanga Māori tuku iho, nō te hapū me te iwi te whenua, ā, ko te huarahi matua mai tēnei o te mana whenua o te tangata. He mea tahutahu e rātou ngā ahikā kia kore ai e mātao. Ko ētahi he roharohai, he whenua noho pupuni rānei.
E ai ki a Tākuta Douglas Sinclair: ‘Ki te whakarere te wahine i tōna kāinga kia moe ki roto ki tētahi atu iwi, ka kīia tōna noho kua ahi tere. Ki te hoki mai rātou ko ana tamariki, kua kā anō te ahi. Nā konei kua tāmautia anō tērā hononga. Ki te kore e manaakitia e ngā whakatipuranga tērā ahi, ka poko, ka noho hei ahi mātaotao’.1
Ko te tikanga Māori mō te noho tūturu ki tētahi wāhi ko te ahi kā. Mēnā ka whakarerea e tētahi tōna anō kāinga, ka tāmōmō tōna ahi kā. Ki te kore e manaakitia e ngā whakatipuranga e toru, e whā rānei ki muri ka kīia kua weto te ahi.
Nā runga i ēnei take ka whai mana te iwi ki te whenua. Ko ngā take ēnei:
Ko ngā tikanga Māori ēnei mō te tautohu i te whenua:
1,200 ngā kerēme i rangona e te Land Claims Commission, e pā ana ki ngā hoko i mua i te hainatanga o te tiriti. E whai ake nei ko ētahi kaikēreme: he tuakana he teina tokorua, nā rāua i kokoraho te 1.3 miriona heketea ki te wāhi kei reira anō te tāone o Tāmaki; ko tētahi tangata o Ahitereiria i kokoraho i te 8.1 miriona heketea ki Te Waipounamu; me te Kamupene Niu Tīreni. I kerēme rātou i ngā whenua katoa i Ngāmotu ki Ōtautahi.
Ko te nuinga o ngā ture e pā ana ki te Māori i pā hoki ki te whenua. Nā runga i te ture Land Claims Ordinance 1841 ka whakatūria te Tari Tiaki Iwi Taketake hei aukati i ngā mahi whānako whenua a ngā manene hou ki Aotearoa. I raro i tēnei Ture ka hangā anō hoki te Old Land Claims Commission, hei tirotiro i ngā hoko whenua i mua i te hainatanga o te tiriti o te tau 1840.
Ka whakataha te Karauna i ngā kereme whai wāriu a ngā tāngata whai, ā, ka whakaitia te nui o nga whenua ka hokona i ētahi atu kereme. Ka mutu mā te ture o te tau 1841 ka mau tonu i te Karauna ērā whenua kāore i eke ngā keremehia.
Ka puta te kī a te hēkeretari koroni a Willoughby Shortland kāore tonu ēnei kaupapa i te taupatupatu ki te Tiriti o Waitangi. Koia tētahi o te hunga Pākehā i whakaaro ko ngā whenua mō ngā whare me ngā māra kāore e whakamahia anake ngā whenua e whai take ai te Māori.
Mai i te tau 1840 ka tīmata te waipuke o te motu e ngā manene mai i Peretānia. I raro i te wāhanga tuarua o te Tiriti o Waitangi, ko te Karauna anake te kaihoko i te whenua Māori.
I te tau 1844 ka whakamāmā a Kāwana Pitiroi i tēnei ture, ā, ka āheitia te hoko tōtika e ngā manene. Heoi, i te ture Native Land Ordinance 1846 ka aukati a Kāwana Kerei i aua hoko. Kātahi ka kaha ake ngā hoko a ngā kaihoko o te kōmihana whenua (Native Land Purchase Commission) i te whenua Māori mā te Karauna. He mūrere ētahi o ngā rautaki i whakamahia e rātou, pērā i te:
Ko Thomas Randall tētahi kaiwhakaū i te Pēke o Aotearoa. Ko Frederick Whitaker te rōia. He minita hoki rāua i te wā i tonoa e te kāwanatanga te toru miriona pāuna mai i Peretānia ki te tautoko i ngā riri whenua, me te whanaketanga o ngā whenua raupatu. E ai ki te niupepa The New Zealander ‘ko tā te roia o te pēke a Wītaka ki te pēke, me kōrero atu ki a Pirimia Wītaka, ā, nāna a Wītaka te rōia o te pēke i whakatūtaki ki a Wītaka te Rōia Matua. Nā Witaka te Roia Matua i tuku te mahi Minita Pakanga Kairīwhi ki a Witaka i te korenga atu o Rusell o te kamupene Whitaker and Russell.’
I raro i te ture New Zealand Settlements Act o 1863 i āhei te kawanatanga te raupatu whenua mai i te tangata, mai i te iwi rānei “e whakaarotia ana kei te totohe”. Ki ngā kupu o te ture ko te Māori kore whakaae he Māori kino.
1.3 miriona heketea ngā whenua Māori i raupatuhia, me te kore e ōrite te tikanga. Tata ki te nuinga o ngā whenua o Waikato, otirā o te Kingitanga i riro atu, engari iti noa iho ngā whenua o te iwi totohe, o Ngāti Maniapoto ki roto i ngā pakanga ki Taranaki me Waikato, kāore i riro. Ko te rerekētanga nā te mea he matomato ake ngā whenua o Waikato, otirā he pai ake ki te hunga pākehā.
I taea e te Māori te whakatakoto kereme mo ngā whenua i raupatuhia ki te aroaro o te kōti kāpeneheihana i roto i te ono marama. Otirā, i ētahi wā i whakaae te kōti ki te kereme Māori, engari kua hokona kētia ō rātou whenua raupatu. Heoi anō tā te koōti he whakawhiwhi whenua koraha, he whenua kē noa atu rānei hei utu mo ngā whenua i raupatuhia. Ko ētahi whenua i hē te raupatu i whakahokia ki iwi kē, kīhai ki ngā iwi nō rātou ake.
I te mutunga iho, 530,000 heketea ngā whenua raupatu i whakahokia e te kōti kāpeneheihana. I whakahokia ki raro i te taitara o te tangata kotahi, whai muri ka raru te mana o te iwi mo ngā whenua i hokona. I ētahi wā nā te mahi whakatumatuma a te Pākeha mau pū ka hokona atu e te Māori tōna taitara kotahi. Koinei te take i riro ai te 20,000 heketea i tētahi Pākeha, nō Matamata.
Nā ngā Ture Whenua Māori o 1862 me 1865 i tū ai te Kōti Whenua Māori. Nā tēnei i wātea ake ai ngā whenua Māori kia hokona e ngā Pākeha i te mea he whenua Māori i whai mana ki raro i te taitara kotahi. E ai ki te minita ture, ki a Henry Sewell “kia whakahuihuitia te nuinga o ngā whenua o te Ika-a-Māui…kia horomia te iwi Māori, ā kia mawehe ai te Māori – mehemea ka taea kia whakakorea ngā mātāpono pūnaha whanaungatanga Māori, kia horomia te iwi Māori ki roto i ngā pūnaha whakawhanaungatanga me ngā pūnaha tōrangapū Pākehā.1
Ahakoa te hiahia o ētahi Māori ki te hoko atu i ō rātou whenua, nā ngā whakahaere o te Kōti Whenua Māori ka totohe te Māori, kātahi ka raru te hauora me te noho whanaunga o te Māori.
Ko te ‘tangata Māori whai whakaaro’ i āhei te tono hui ki te Kōti Whenua Māori, kia hokona atu e ia ōna whenua. Mō te nuinga ka hokona atu te whenua e te tangata kotahi i mua i te mōhiotanga o te iwi ki ngā tangata tāhae whenua. He mea anō, ko ngā hui o te Kooti i whakahaeretia mai i tawhiti. Ko te raru mo ngā rangatira nō rātou ngā whenua ko ngā utu mō ngā haerenga tawhiti, ko ngā utu ki te noho ki te whenua nō ētahi kē. Kātahi ka riro mā rātou anō ngā utu kōti, ngā utu rūri whenua me nga utu rōia. I toa te rangatira o Ngāti Kahungungu ā Renata Kawepo i ana whawhai ki ngā tangata tāhae whenua ki roto o Kahungungu, engari nā te taumaha o ngā nama rōia i hokona atu e ia te nuinga o ōna whenua hei utu.
I te tau 1883 i tuhia e te New Zealand Herald: ‘Kāore tētahi i te mōhio āhea ka kōrerotia te poraka e hiahiatia ana, nā reira ko tāna mahi he tatari i runga i te ngakau māhaki kia karangatia ia. Nā te roa o te tāringa kia karangatia ka pau ngā wiki, i ētahi wā ka pau ngā marama, ā, mehe kāore i nui te wāriu o te whenua he moumou noa iho, i te mea i rahi ake te moni i whakapaua i te wāriu o te whenua i wawatatia ai kia whakahokia ki a rātou.2
E ai ki te tikanga Māori nā te iwi te mana ki te whenua. Kāore te Kōti Whenua Māori i aro ki tēnei tikanga.
I tōna tīmatanga ake 10 anake ngā kaipupuri ka whiwhi hea mai i te kōti mēnā he iti iho i te 5,000 eka (2,023 heketea) taua whenua. He maha kē noa atu pea te hunga tono taitara i te tekau. I te tau 1873 ka whakakorea te ture ’10 owner rule’, ā, ka whai wāhi ngā kaipupuri katoa. Heoi nō te hekenga ki ngā uri, ka whāiti rawa ngā hea.
E ai ki te mema pāremata, ki a Robert Bruce ‘kāore i tua atu i ngā kōti whenua mō te patu i te Māori. Ka heke mai ngā Māori i ō rātou kāinga i uta, ā, ka noho i te taha o te Pākehā mō te hia marama…kātahi ka pāpāngia e ngā mate katoa.’3
I te tau 1885 ka tuhi te New Zealand Herald mō te pānga o te Kōti Whenua Māori ki te iwi Māori: ‘kua whakarērea ngā mahi e te hunga nei, tāne mai, wahine mai…i te nuinga o te wā he moenga tēneti, moenga parahau noa iho nei. He mea pana ēnei hunga kia hūnuku mai i tētahi pito o te motu ki tētahi kia tae ki ngā kōti. Ko ā rātou kai kua kōtero, ā, ka tahuri ētahi ki te waipiro. Koinā rātou ka mate taurekareka, me he hipi kua pirau. Ko tōna hua ko te whakatipuranga kāore e ora roa i te mata o te whenua.’4
I te tau 1894 ka whai wāhi Te Kotahitanga ki te whakatakotoranga o te Pire Mana Tangata. He rōpū ā-iwi tēnei rōpū i whakatakoto i tā rātou pire ki te Whare Pāremata ki mua tonu i te aroaro o ngā minita Māori. Ko te aronga o tēnei pire he whakakore i te Kōti Whenua Māori; he whakamana i ngā ture a te Māori ake ki ōna whenua; kia whai mana ake ai te Māori ki ōna whenua. I te pānuitanga tuatahi o te pire ka hīkoi atu ngā mema Pākehā katoa ki waho. I te tau 1896 ka whakahētia te pire e te Pāremata. Ē ai ki te māngai Māori a Wī Pere, ‘E kore e whakamanaia tēnei pire kia ngaro rā anō te katoa o ngā whenua Māori. Hei reira kua kore he taunga mō tēnei pire.’5
I te tau 1880 ka tono te kōmihana Karauna e karangatia ana ko te Kōmihana Tai Hauāuru kia tirotiro i te whenua i whakahokia ki a Taranaki e te Kōti Kāpeneheihana. Ko te māngai Māori ko Mohi Tāwhai tētahi o ngā māngai Māori, ā, ka wehe ia i te kōmihana i te kanohirua o ana hoa Pākehā ki te kaupapa. Ko rāua tonu i whiwhi whenua raupatu.
Ko te whakatau a te kōmihana ka mau tonu i te Māori te mana whenua ahakoa kāore taua whenua i te nōhia e ia. Nō konei ka whakamanaia te West Coast Reserves Settlement Act 1881 e te Public Trustee. I raro i tēnei ture ka āhei ngā kaiahuwhenua Pākehā te rīhi i te whenua mō te pīnati noa iho (iti rawa iho i te uara mākete). Ka rīhi whenua hoki ētahi Maori, engari he nui noa ake te utu i ērā ki ngā Pākehā. Nō te tu 1998 kātahi ka panonitia tēnei ture.
Nā runga i te Native Land Rating Act 1882 ka tau ngā reiti ki runga i te whenua Māori (i kīia ai he whenua Māori e puritia ana e te tokomaha). He 300 ōrau te nui atu o ngā rēti mō te whenua Māori i ērā kei te Pākeha. Kātahi ka uaua te utu i ēnei reiti nā te mea kāore te kaipupuri Māori i tuku ōkawa i ōna whenua ki āna uri, ā, he uaua hoki ki ngā mea kei te ora ki te whaiwhai i ngā utu mai i ētahi kei wāhi kē e noho ana. Nāwai ka riro ngā utu rēti ki ngā kaunihera, ā, i mua i te tau 1978, i āhei ngā kaunihera te tango i ngā whenua kāore anō kia utu rēti.
I ngā tau 2006 me 2007 ka nōhia e Ngati Tūwharetoa te Teihana o Taurewa, he pāmu kei raro i te mana o Landcorp e tūtata ana ki Taupō. I te porotū rātou ki te kore whakamana a te kāwanatanga i ngā wāhanga o te ture Public Works Act 1908. I te tau 1913 ka tangohia e te Karauna taua whenua mō ngā mahi whakangungu hōia. Nō te tau 2006 ka pīrangitia e te kāwanatanga kia hoko i te pāmu mō rātou anō. I te otinga ka mutu te noho i te whakakorenga o ngā hoko, ā, ka whakawhiti ngā whenua rā ki tētahi kamupene pupuri.
Mai i te whakamananga o te Public Works act tuatahi o te tau 1864, ka taea te tango ngā whenua Māori mō ngā mahi a te kāwanatanga pērā i te hanga rori, hanga rerewe me te hanga taunga rererangi. He pai ake ki te Karauna te muru i ngā whenua Māori mō ēnei momo mahi, nā te mea he iti noa iho ngā utu kāpeneheihana, kāore rānei he utu. I raro i te wāhanga 40 o te ture, ko ngā whenua i tangohia kāore tonu e whakamahia ana me whakahoki ki ngā tāngata nō rātou ake te whenua. Kīhai te Karauna i whakamana i tēnei wāhanga o te ture.
Nā runga i te ture Maori Lands Administration Act 1900 ka whakamātau te kāwanatanga ki te whakamoe i ngā porotēhi whenua. Ko te whakatūnga tērā o ngā Kaunihera Whenua Māori. E rima ki te whitu ngā mema o ngā kōmihana nei, ā, ko te nuinga o ngā mema he Māori, engari ko te tiamana me Pākehā. I te tau 1905 ka panonitia ngā kōmihana hei poari kē, e toru ngā mema, engari kia kotahi anake te Māori. Mai i te tau 1913 e rua noa iho ōna mema; ko te kaiwhakawā me te kai rēhita o te Kōti Whenua. Mai i te tau 1928 kei ngā poari whenua Māori ngā mana katoa o ngā kaipupuri tonu. I te tau 1952, ka whakakorea ngā poari, ā, ka hoki te mana ki ngā iwi me ngā hapori. I tū tēnei āhuatanga hei whakanui i ngā mahi Māori i te Pakanga Tuarua o te Ao. Heoi, i tērā wā kua kua riro kē atu e 90 ōrau o ngā whenua Māori o Aotearoa.
Mai i te tau 1920 ka riro te whakahaerenga o ngā whenua rāhui Māori mai i te Public Trustee ki te Native Trustee. I muri i te Pakanga Tuarua ka karangatia ko te Maori Trustee. Nō raro i te ture Maori Land Amendment Act 1952, ka whakahaere anō te kaitiakitanga i ngā whenua rīhi a te Māori. I runga i te ture Maori Affairs Act 1953 me hoko ngā whenua kaipupuri tokomaha (iti iho i te 25 pauna) ki ētahi atu kaipupuri, ki te kāwanatanga rānei. I te tau 1967 e 50 tāra te pae o te hea kore whai hua. He nui ngā whakahē a te Māori ki tēnei tūāhua.
He rerekē ngā tikanga Māori mō te whāngai, mō te mārena me te whakaheke i ā te Pākeha. I te rautau whai muri i te hainatanga o te Tiriti o Waitangi, arā tonu ngā tikanga Māori mō te whenua ka whakamanaia e te kōti. Heoi nō ngā tau 1950 ka whakamanaia ētahi ture i tāmia ai ngā tikanga Māori. Nā konei ka kore e āhei te tuku i nga whenua o ētahi ki ā rātou tamariki whāngai.
I te tekau tau 1970 ka tū te Hīkoi Whenua Māori i te tau 1975 me te noho ki Takaparawhā, ā, ki Whāingaroa hoki i te tau 1978. Mai i te tau 1980 kua tū ngā porotēhi i ia tau, i ia tau, i te rā o Waitangi, ā, ā, nā ngā ākinga nei ka tahuri te kāwanatanga ki te whakarerekē i ngā ture e pā ana ki te Māori. I ētahi o ngā ture he whānui kē atu te titiro ki ngā ture me ngā tikanga Māori.
Ko te ture Status of Children 1969 tētahi ture i hurihia kia aro tonu ki te tikanga Māori. I mua atu ko ngā mātua o te tamaiti ōna kaitiaki tūturu. Engari i rerekē tēnei i te tikanga Māori. E ai ki te tikanga Māori he tino kahurangi te tamaiti nā te whānau katoa. Nō te ture Status of Children Act 1969 ka tangohia te rerekētanga ture i waenganui i te tamariki ‘pōriro’ me te tamariki ‘tūturu’. Ka tau tēnei ture ki te Māori me Tauiwi hoki. Nā reira ka rerekē te ture Pākehā kia hāngai tonu ki tā te tikanga Māori.
I whakaturia te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi i te tau 1975 hei tirotiro i ngā takahitanga o te Tiriti o Waitangi. Mai i te tau 1985 i taea ai e te Taraipiunara te tirotiro ki ngā takahitanga onamata. Na ngā kitenga a te Taraipiunara ka tautokona ētahi kerēme tiriti nunui, i nunui ai ngā hua i puta mō ērā iwi. I waihangatia he ture hou hei āwhina i ngā whakataunga tiriti. E rua ēnei tauira whakataunga tiriti; ko te Whakataunga Raupatu o Waikato i te tau 1995 me te Whakataunga Kereme o Ngāi Tahu i te tau 1998.
Mai i ngā tau 1980, kua rahi ake ngā ture hou e pā ana ki ngā mātāpono o te Tiriti o Waitangi. Inā rā ētahi:
Ahakoa kāore ngā ture i te hāngai pū ki te tiriti, tērā pea ma ngā mātāpono o te tiriti hei whakatutuki. I ētahi wā nā te whakamahi ā-ture i ngā mātāpono o te tiriti i māmā ake ai te whaiwhai ake e te Māori ngā tikanga me ngā mahi o onamata.
Na tētahi kaupapa nui i te tau 1986 i taea ai e te mana Māori taketake hī ika te pare atu i ngā ture Pākeha. I mauheretia a Tom Te Weehi i te Kōti ā-Rohe mō tana kato i ngā pāua pakupaku rawa. Ka tono ia ki te Kōti Teitei, me te whakahau i ngā tikanga e hāngai ana ki te mana taketake o namata. Ka kitea e te kaiwhakawā te hāngai o ana mahi ki te mana Māori taketake. Nā tēnei āhuatanga kāore ngā ture hī ika i hāngai ki a Te Weehi, nā reira kāore ia i takahi ture. ‘Kāore anō kia weto te mana o te iwi taketake i ngā whakapakoko, ana kua kitea e ahau…he ture, he tukanga e mārama ai te kite atu i te wetotanga.1
Nō muri mai i te whakataunga o te Ture Manaaki Taiao 1991, ko ngā ture taiao kāore i aro ake ki ngā māharahara a te Māori e pā ana ki te hītori Māori, te wairuatanga me ngā tikanga. I te nuinga o te wā i whāia e te Māori te huarahi o ngā kōti hei tāwharau i ōna whenua taketake, ngā kōawaawa, te moana me ētahi atu rawa engari kāore i eke panuku te Māori. Ko te ture hou nei e hāngai pū ana ki te wairuatanga Māori, ngā tikanga Māori me ngā mātāpono o te Tiriti o Waitangi. I raro i te ture nei me whakawhitiwhiti kōrero te kāwanatanga ki te iwi ina hiahia ia ki te whakawhanake i te taiao, ā, ko ngā tono whakawhanake rawa, me mātua tono ki ngā māngai o ngā iwi.
Nā te Ture Whenua Māori 1993 i kitea ai te tino rerekē o te whakahaere i ngā here ā-ture mo ngā whenua Māori. Koia nei te wā tuatahi, i kitea ai te hōhonutanga o te hono o te Māori ki te whenua, ā i kitea ai mā te ture e tautoko kia pupuri tonutia te whenua. Nā te ture nei i whakahau te Kōti Whenua Māori kia āwhina i ngā Māori whai whenua kia whakamahia, kia whakawhanakehia, kia puritia te mana o te whenua e te Māori. Ko tā te ture kia puri tonutia e te Māori ōna whenua hei oranga mō rātou, mō ō rātau whānau, mō ō rātau hapū me ō rātau uri whakaheke.
I te tau 1870 ko Francis Fenton, he kaiwhakawā Māori o mua mō te Kōti Whenua Māori, i aro ake ki ngā mātāpono ā-ture mō ngā iwi taketake kia whai mana ki ngā rawa:’Ki te nōhia e te tangata taketake, te whānau taketake, te iwi taketake rānei mō te wā roa hoki, ā, kua roa e whakamahi ana i te whenua, e hī ika ana mai te whenua, otirā, kua aukatihia te whenua mai i ētahi atu mō te wā roa, i mua noa atu i ngā ture Peretānia i te motu nei, e tika ana kia āhei rātau kia whai mana ki ngā rawa o te whenua.2
Mai i te tau 1997 arā kē noa atu ngā ture, tae atu ki te Ture Takutai Moana 2011, kua whakamahia hei whakatau i ngā taupatupatu i waenganui i te tikanga Māori ki te takutai me te moana, me te ture Pākeha takutai moana. I ahu mai ēnei ture i ngā kerēme Māori taketake ki te mana o te takutaimoana me ōna rawa. E hāngai ana ngā kereme ki te mana whai rawa mō ngā iwi taketake – ko te mātāpono i mua noa i te taenga mai me te pēhitanga o te ture pākeha, i whakamahia e te Māori ōna ake ture me āna ake tikanga, e kore e taea e te ture o ētahi atu te whakawhiu ki raro.