Ko te whakapapa te pū o te mātauranga Māori. Ko ētahi atu ingoa o te whakapapa ko te kāwai, ko te tātai. Ko te kauwhau me te taki te whakahuatanga o te whakapapa.
Ko te whakapapa te whakaraupapatanga o te Māori e tūhonotia ai ngā āhuatanga kikokiko, wairua hoki o te ao tūroa me te ao wairua. Nā reira mā te whakapapa tūhonotia ai ngā mea katoa, whai māramatanga ai hoki ngā kōrero atua, kōrero tuku iho, ngā hītori, ngā mātauranga, ngā tikanga, ngā āria me ngā wairuatanga ki tēnā whakatipuranga ki tēnā.
I whakamāramatia e te kaumātua rongonui nō Ngāti Porou, e Āpirana Ngata, te whakapapa, 'the process of laying one thing upon another. If you visualise the foundation ancestors as the first generation, the next and succeeding ancestors are placed on them in ordered layers' (ko te tukanga o te whakaraupapa i tētahi mea i runga i tētahi mea. Whakaarohia pēnei, ko te tīpuna taketake te whakatipuranga tuatahi, ā, ko ngā tīpuna e whai ake ana ka whakaraupapatia i runga i ngā tīpuna taketake).1
Ngā momo whakapapa
I whakatakoto i a Ngata ngā momo whakapapa.
Whakamoe, taotahi
Ko te whakamoe he whakatakoto hoki i ngā whakapapa me ngā hoa rangatira. Ko te taotahi ko te whakatakoto i te tātai me te kore tuku i te ingoa o ngā hoa rangatira.
Tararere
Ko te tararere he kāwai whakaheke mai i tētahi tīpuna me te mahue o ngā ingoa hoa rangatira. Koinei te whakapapa e kite whānuitia ana.
Tāhū
Ko te tāhū he tuku i te aho matua o tētahi whakapapa. Ko tētahi anō o ōna tikanga he whakahua i ngā rangatira matua o tētahi iwi. Nā reira ka kīia ake ai he tāhū whakapapa ērā o Paikea, o Pa\āoa, o Ira, o Toi, o Uepōhatu me Ruawaipū nō Ngāti Porou me ōna huanga iwi.
Whakapiri
Ko te whakapiri he whai hononga ki tētahi atu. E mātau ake ai te whanaungatanga i waenganui i te tangata, ka tākina ngā whakapapa mai i tētahi tīpuna ki ngā tāngata tokorua nei. Tēnā ka kitea nō te whakatipuranga tahi rāua, kua kimi te kaikauwhau ko wai ō rāua te tuakana, te taina rānei. Tēnā ko tētahi, kua noho tērā atu hei tamaiti māna.
Tātai hikohiko
Ko te tātai hikohiko he whakapapa e whakahua ana i ngā tīpuna matua. Ko te āhua hikohiko anō tētahi o ōna ingoa.
Ngā momo kauwhau
Ko ētahi whakapapa ka aro noa iho ki ngā whakapapa i whai take ki te iwi. Ko te nuinga o ngā momo whakapapa he taotahi he tararere rānei.
Tēnā ka tūtaki ana te tangata ki tētahi tangata, ka huaina noa te ingoa o tōna matua, whaea, tungāne, tuahine, kaumātua rānei hei tūhono ki tētahi atu. I ētahi wa ka whakatakotohia ngā rārangi whakamoe hei tūhono ki ētahi atu.
He maha ngā taumau hei paihere i ētahi iwi. Hei tauira ko tērā o Ueoneone o Ngāpuhi ki a Reitu o Ngāti Pou nō Waikato; ko Ruapūtahanga o Taranaki ki a Whatihua o Waikato; ko Tūrongo o Waikato ki a Māhina-a-rangi o te Tai Rāwhiti. Ko Te Kupenga a Te Huki tonu tētahi pou tarawaho e tohu ana i ngā paenga a-iwi.
