Kōrero: Waikato iwi

Whārangi 4. Te Kīngitanga

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te Tīmatanga

Nō te tekau tau atu i 1850 ka matika te Kīngitanga Māori ki runga. Kua taunga noa atu te Pākehā ki Aotearoa i tēnei wā. Ko te whāinga o te Kīngitanga, he pupuri i te whenua, he whakaū i te mana Māori i Aotearoa. He maha ngā iwi i tautoko i te kaupapa, heoi ka pū te Kīngitanga ki te rohe me ngā iwi o Waikato. E whakahuatia ana te pupuri whenua ki ngā whakataukī, ngā waiata, ngā haka. Anei he wāhanga o tetahi o ngā tūmomo haka a te Kīngitanga:

Ka ngapu te whenua
Ka haere ngā tangata ki whea?
E Rūaimoko
Purutia!
Tāwhia!
Kia ū!
Kia ita!
A ita!
Kia mau, kia mau.

Ngā kīngi

I te tekau tau atu i 1850, ka wānangatia e ngā iwi o te motu, tae atu ki ērā o Te Wai Pounamu te take, ko wai hei kīngi mō te iwi Māori. Nō te tau 1858 ka tū a Pōtatau Te Wherowhero, rangatira o Waikato hei kīngi tuatahi. I tōna matenga i te tau 1860, ka whakawahia tana tama a Tāwhiao hei kīngi. I ngā tau ka tū a Tāwhiao hei kīngi, e pakangatia ana te riri ki Waikato i te 1863 me 1864. Nō muri i ngā pakanga ka arahina e Tāwhiao tōna iwi ki ngā whenua i te taha tonga o Te Awamutu. E karangahia ana taua rohe i ēnei rā ko Te Rohe Pōtae. He poropiti a Tāwhiao. Nāna te Kīngitanga i arataki i ngā wā o te tūpuhi. I tōna matenga i te tau 1894, ka tū tana tama a Mahuta hei kīngi.

Ngā Ariki o te Kīngitanga

Pōtatau Te Wherowhero (1858–1860)

Tāwhiao (1860–1894)

Mahuta (1894–1912)

Te Rata (1912–1933)

Korokī (1933–1966)

Te Ātairangikaahu (1966–2006)

Tūheitia (2006–)

Ka kuhu a Mahuta ki te Kaunihera Ture (Legislative Council) me te Kaunihera Whiriwhiri (Executive Council) o te whare paremata. I tōna matenga i te tau 1912 ka matika ko tana tama a Te Rata. Nā Te Rata ngā mahi a tōna matua i kawe i roto i āna whitiwhitinga kōrero ki te kāwanatanga me te Karauna ki te rapu paremata mō ana whakawhiu ki a Waikato. Nō te tau 1933 ka mate a Te Rata, ka tū ki runga ko tana tama ko Korokī. He tangata nohopuku a Korokī. I a ia ka tū hei kīngi, ka āwhina nuitia ia e tērā o ōna whāea e Te Puea Hērangi. Ka mate a Korokī i te tau 1966, ka whakawahia ko tana tamāhine ko Te Ātairangikaahu hei kuini Māori, hei ariki tapairu. Nō te matenga o Te Ātairangikaahu i te tau 2006, ka whakawahia ko tana tama ko Tūheitia hei Kīngi.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Te Ahukaramū Charles Royal, 'Waikato iwi - Te Kīngitanga', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/waikato-iwi/page-4 (accessed 19 April 2024)

He kōrero nā Te Ahukaramū Charles Royal, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 1 Mar 2017