He momo ōi (petrel) te tītī. He parauri ngā huruhuru, he hiriwa me te mā ngā tae o raro ngā parirau. Ka tae ki te paunga o Whiringa-ā-rangi, kua keri te kātua i tētahi tārua kia whakawhānau i te hua kotahi.
Mai anō te wā e hopu ana te tangata ngā momo ōi. Ka mutu, ki tā ngā mātauranga whaipara tangata, he hōrapa te noho o te ōi ki Aotearoa i mua i te noho tangata. Nā wai, ka tae mai te Māori me te hopu i ngā manu nei hei kai. Heoi anō, kīhai i te mōhiotia te nui o te tītī i hopukina ai e rātou.
Ko Aotearoa tētahi o ngā wāhi whakamutunga o te ao e hopukina tonutia ai tētahi momo ōi. Ko ngā punua tītī anake ka hopukina. Nō te hauhaketanga o te tītī ki te moutere o Norfolk i te rau tau 1700, ngā te tino mōmona, orite te kiko ki tō te hipi, tapaina ai he ‘muttonbird’.
Arā anō ētahi takahikare ka hopukina e ngā iwi o Hauraki ki ngā moutere ririki o Ruamāhua me (Alderman) i te moana o Tīkapa.
Kei ngā iwi o Rakiura te mana ā-ture kia mahi tītī ki ngā moutere 36 huri noa i Rakiura. E karangatia ana ēnei moutere ko ngā Motu Tītī. Ka āhei ana tā rātou hopu tītī atu i te 1 o Āperira, ki te 31 o Mei. E ai ki te Ture Ārahi mō ngā Moutere Tītī 1978, ka taea e rātou te haere ki te moutere atu i te 15 o Māehe kia whakatikatika mō ngā marama hopu tītī.
Kāore he manu noho tai o Aotearoa pērā te maha i te tītī. Kei te motu o Snares te kāhui nui rawa ake, ā, e 4 miriona. E 100 kiromita te tawhiti atu o tērā motu i Rakiura. E 40-60 miriona ngā tītī puta noa i ngā taiwhenua me ngā moutere o Aotearoa, o Ahitereiria, o Amerika ki te Tonga, o Awherika ki te Tonga.
Ka poua anō ki ngā iwi o Rakiura te mana ā-ture kia nanao tītī ki raro i te ture 1864 Deed of the Cession o Rakiura. I raro i ngā ture i whai mai, ka whakahokia ngā moutere 18 ki ngā whānau Māori o Rakiura. Ka karangatia ngā moutere e 18 te ka toe ko ngā moutere Tītī o Rakiura. Kia taka ki te Whakataunga Kerēme o Ngāi Tahu 1998, ka karangatia anō tia ēnei moutere ko ngā Moutere Tītī a te Karauna. I mua i te tau 1998, he mea pupuri ēnei moutere e te Karauna, heoi i āhei ngā Māori o Rakiura ki te hopu tītī.
Ka whakamahi te Māori i te tītī mō te kai, mō te tauhokohoko, mō āna huruhuru hoki. He mea nui te mahi tītī mo te ōhanga me te ahurea o ngā Māori o Rakiura.
Nā te huhua o te tītī, kāore ngā iwi o Rakiura kia whakatau i tētahi motunga hopu tītī. E whakahaerehia ana te mahi hopu tītī ki ia moutere ki raro i ngā tikanga me ngā kaitiakitanga. Waihoki, ko rātou ka tae i mua i te 1 o Paengawhāwhā ka whakatau ture ārahi. E rua ngā tūmomo pūnaha whakahaere:
Nāwai ā, kua rerekē ngā pūnaha hopu tītī. Heoi, ka whāia te pūnaha e pai ana ki ngā Māori o Rakiura me ngā moutere 18 o te Karauna.
I ngā wā ō mua ka taea ngā moutere mā runga waka, ā, mā konei hoki kawea ai ngā taputapu ki ngā motu. I ēnei rā, ka whakamahia ngā waka topatopa, nātemea he tere ake, ā, he haumaru ake mō te tango taputapu mai te kaipuke.
E rua ngā mahinga tītī: ko te nanao ki te pī i te rua; ko te rama pī ka puea i o rātou rua.
Ko te wāhanga nanao i te 1 ki te 22 o Paengawhāwhā; heoi, ka rerekē tēnei ia tau ki ia moutere hoki.
Ka mahi ngā tāngata i te awatea ki te nanao i te pī mai ō rātau rua. Kei roto i te rua kotahi he pī kotahi. Ka takoto te tangata kia pai ai tana whātoro ki roto i te rua kia tango i te pī. Mēnā kāore e taea te manu, kua keria he rua hei tango i te manu.
Ka patua wawetia te tītī. Kātahi ka pēhia te puku kia ruaki mai te manu i ngā hinu. Kātahi ka purua te waha o te manu ki ētahi huruhuru, one rānei kia kore ai ētahi paru mai te puku e whakakino i ngā huruhuru. Ka uaua ake te huhuti i ngā huruhuru ki te pēnei.
Ko te wāhanga rama tītī atu i te pokapū o Paengawhāwhā ki te 31 o Haratua. I te nuinga o te wā ka oti ngā mahi atu i te 15 ki te 20 o Haratua, i te mea kua whai parirau ngā pī.
Ka rama mō ngā tītī ka puta mai i ō rātou rua ki te roha i ō rātou parirau. Ka puta mai ngā manu i ngā pō pōuri, i te wā e kaha ana te pupuhi o te hau me te heke o te ua. Nō konei he maha ngā tītī ka hopukina e te tangata i roto i te wā poto.
Ka patua ngā manu kua heria ki te whare whakanao. E rima ngā manu ka herea ki tētahi taura harakeke. Ka taea te waha i ngā manu, te tuku rānei mā te waea e heke ana i te hiwi ki te whare whakanao. He mahi whakapau werawera te mahi whakanao tītī. Heoi he rerekē ngā tikanga mahi o ia whānau. E whai ake nei ko ngā mahi matua mō te whakanao tītī.
Whai muri tonu i te hopunga o te manu me huhuti ngā huruhuru – he māmā ake te tango i ngā huruhuru kei te mahana tonu te manu. Koinei te take ka huhuti ētahi i ngā huruhuru i te wāhi hopukina ai manu. Mā te ringa, mā te mīhini rānei hei huhuti i ngā huruhuru. He tere ake te mīhini i te ringa. Ka taea e te tangata te huhuti i te manu i roto i te 45 hekona, e 40 hekona mō te mīhini. Ka tūpato te tangata kia kaua e tīhae i te kiri kei kino te mīti.
Ka toe ko ngā hune inā ka oti te huhuti i ngā huruhuru. Mā te wākihi wera hei tango i ngā hune. Whai muri i te tapahia o ngā parirau me ngā waewae, ka tautaungia ngā manu ki roto i te kōhua wai wera me te wākihi ki runga. Ka totoka te wākihi, kua tangohia me ngā hune. Mā katoa ana te tinana o te manu i tēnei. Ia tau ka whakamahia taua wākihi anō. I ngā rā ō mua kua tautau ngā manu ki roto i ngā kōhua wai wera me te rapirapi ki te ringa.
Whai muri ka whakairia ngā manu mō tētahi wā. Kātahi ka wāhia te manu mā te whaturei ka pokana i te puku. Ka whakarōpūhia ngā manu ki tā rātou nunui. Kātahi ka uwhia ki te tote me te rau atu ki roto i ngā ipu kirihou. Ka taea te pupuri i ngā manu ka mahia pēneitia mō te kotahi tau neke atu.
I mua i te whakamahinga o ngā ipu kirihou, ka puritia ngā manu ki roto i ngā tūmomo ipu tini, kāhō rānei. I mua atu, ka whakamahia ngā pōhā, arā ngā rimurapa ka herea ki te kiri tōtara. Whai muri ka pūrua ki roto i te kete harakeke. Ka whakamahi tonu ētahi tāngata Māori i ēnei kete, heoi, ka puritia kē ki roto i te hinu ake o te manu, ā, kaua ki te tote; karangatia ai ēnei ko te tītī-pōhā, te tītī-tahu rānei. Ko ngā tītī kāore e pokaina ka kīia he tītī puku.
Kua whakarewahia e te iwi o Rakiura me te Whare Wānanga o Ōtākou tētahi hōtaka rangahau hei whakamātau he pēhea te pānga o te hopu tītī ki te manu. E ai ki ngā rangahau, i roto i te rua tekau tau, 30-40% te tokomaha o ngā tītī kua ngaro ki ngā moutere hopu tītī, me ngā moutere hoki kāore i te haerea. E whakaarotia ana nā te huarere e kīia nei ko te El Niño Southern Oscillation ka mahana ake te wai o te moana. Waihoki, ka mau ngā tītī ki roto i ngā kupenga hī ika a ngā kamupene ahumoni ki te raki o Te Moananui-a-Kiwa. Mai i ngā rangahau nei ā te tau 2008 ka puea mai ētahi tohutohu me ētahi māramatanga e mātotoru tonu ai te tītī.
Ko Ailsa Cain e kōrero ana mō te mahi tītī i a ia e tamariki ana.
Ko te mea nui i te mahi tītī, ko te whakakotahi i te whānau. Atu i tā mātou kāinga i Milton, ka kotahi atu ki Te Awanui ki te hopu i tā mātou waka hī ki te motu Papatea. E toru ngā whare o te motu i tērā wā. Ki te taha o te whare ko te whare whakanao tītī. I tua atu, he whare huhuti manu.
Kei ia reanga āna mahi. Ko ngā tamariki mahi he tango i te ware pī me ngā hune manu. Nāwai, kua kake ake ki te mahi poka i te manu. Mōhio tonu ahau e kore au e eke ki te mahi tautau i te tītī ki te ware pī me te tote, kia 50 rā anō ōku tau. Ahakoa kotahi marama e noho atu ana ki reira, ka haere tonu mātou ki te kura me te tuhi ki roto hautaka. E rua ngā mahi kino ki ahau, arā ko te porowhiu i ngā puku, ko te kohi wāhie.
I te 9 karaka ka oho mātou mō te ō ata. Whai muri ko ngā mahi kura me te whakapai i te whare. Whai muri i te tina ka tahuri ki ngā mahi tītī. Taro kau iho kua tākaro mātou ki te tātahi me te ngahere i mua i te hokinga atu ki te moe i te 4 karaka. Ka eke ki te 6 o ngā hāora ka maranga ki te kai, kātahi ka hīkoi mātou ki ngā manu. Ko te mahi he nanao me te huhuti i ngā huruhuru. Nō te 11 karaka kua hoki mātou ngā tamariki ki ngā kāinga. Mēnā i pai mātou ka whāngaia mātou ki te parāoa koroua.
Ko tōku mahara nui mō tēnei wā, i ahau te rangatiratanga kia haere ki te ngahere me te tātahi hoki. He urutapu katoa ngā wāhi nei, i te mea kotahi noa te wāhanga o te tau ka tukuna te tangata ki reira, arā, atu i te 15 o Paenga-whāwhā ki 30 o Pipiri.
Ka whakatauhia me haere ki te mahi manu ki Taukihepa, ki te wāhi i hopu manu ai tōku taua a Naina i a ia e kōtiro ana. He maha kē atu te manu me te tangata o tēnei moutere i te wā i ahau e pakupaku ana. Ka wehe mai te tangata mā runga topatopa mai i Te Awanui, i Riverton rānei. E iwa hāora te roa atu i konā mā runga poti, ā e whā hāora mā runga waka hourua. I ngā wā ō mua he nui tā mātou māharahara mō ā mātou taputapu kei pakaru. Heoi, ināianei he maha ngā waka me ngā topatopa ka tau mai ki te whakataka i ētahi taputapu, ngā mērā, nūpepa hoki.
He maha ngā āhuatanga rerekē i kitea e mātou i runga i tēnei moutere. Kāore ngā manu o tēnei moutere i te korara pērā i ō Papatea, nā reira he maha ake ngā manu hei huhuti, hei hopu i roto i te wā poto. Me hūti ngā huruhuru i te wā e mahana tonu ana te manu.
Nā tā mātou noho ki Taukihepa ka kaha ake ngā hononga i waenganui i a mātou me ētahi atu o ngā whānau mahu manu ki reira. Tē puta mai ngā manu i te marama hua, nā reira he wā pai tēnei hei whakangahau me ētahi atu whānau. Kāore e nui tā mātou mahi pērā, nā te mea he whakapau werawera te mahi i te ao, i te pō.
Anderson, A. ‘Historical and archaeological aspects of muttonbirding in New Zealand.’ New Zealand Journal of Archaeology 6 (1997): 35–55.
Lyver, P. O'B., and H. Moller. ‘Modern technology and customary use of wildlife: the harvest of sooty shearwater (Puffinus griseus) by Rakiura Maori as a case study.’ Environmental Conservation 26, no. 4 (1999): 280–288.
Lyver, P. O'B., H. Moller, and C. Thompson. ‘Changes in sooty shearwater (Puffinus griseus) chick production and harvest precede ENSO events.’ Marine Ecology Progress Series 188 (1999): 237–248.
Richdale, L. E. Maori and mutton-bird. Dunedin: Otago Daily Times and Witness Newspapers, 1946.
Wilson, Eva. Titi heritage: the story of the Muttonbird Islands. Invercargill: Craig Print, 1979.